Moja lekcja

Bizancjum

Wschodnie Cesarstwo Rzymskie założone po podziale Imperium Romanum na dwa cesarstwa w 395 r, najświetniejszy okres rozwoju przypada na okres panowania cesarza Justyniana (527-565), historię Bizancjum kończy podbój przez Turków w 1453 r.

Eksedra

półkolista nisza/wnęka przypominająca apsydę

Empory

druga kondygnacja naw bocznych, ew. obejścia

Pendentywy / Żagielki

narożne sferyczne wycinki sklepienia umożliwiające oparcie kopuły na planie czworoboku.

Ikona

od.gr. eikon – obraz, przedstawienie) - obraz kultowy, przeznaczony do modlitwy, wyobrażający osoby święte, sceny biblijne i religijno-symboliczne, wg wyznawców ikon zawierający w sobie pełną łaski obecność Świętego.

Ikonoklazm

okres w historii Bizancjum, w którym dążono do zniesienia kultu świętych obrazów.

Izokefalizm

zasada kompozycji wielofigurowej, którą cechuje ustawienie głów na tej samej wysokośc

Cerkiew

świątynia obrządku wschodniego prawosławnego i grekokatolickiego. Cerkiew dzieli się na trzy części: sanktuarium (prezbiterium), część nawowa i narteks.

Ikonostas

w cerkwi przegroda oddzielająca prezbiterium od nawy głównej, z zawieszonymi lub namalowanymi ikonami.

Pantokrator

Wszechwładca - typ ikonograficzny przedstawienia Jezusa Chrystusa jako władcy siedzącego na tronie z uniesioną prawą ręką w geście błogosławieństwa i Księgą Ewangelii. To przedstawienie symbolizuje Chrystusa jako Władcę i Sędziego Świata

Maiestas Domini

Chrystus na Majestacie - przedstawienie Chrystusa jako boskiego władcy, tronującego na kuli świata bądź tęczy, w mandorli

Aureola / Nimb

świetlisty otok wokół postaci, lub samej głowy, symbolizujący boskość postaci

Mandorla

(od mandorle – migdał) - rodzaj aureoli otaczającej postać tronujących Jezusa lub Maryi w kształcie owalu o ostrych zakończeniach

Anastasis

scena ukazująca Zmartwychwstanie Jezusa

Veraikon

obraz z przedstawieniem twarzy Chrystusa, uważany za powstały w sposób nadnaturalny, najbardziej popularny to tzw. Mandylion czyli twarz odbita na chuście św. Weroniki, o długich włosach z brodą.

Trójca Święta

w sztuce przedstawienie Boga równocześnie w trzech postaciach: Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty w postaci gołębicy

Eleusa

Umilenie; MB Czuła) – typ ikonograficzny przedstawienia MB z Dzieciątkiem ukazujący czułość między Matką a Synem przytulającym policzek do Jej twarzy.

Hodegetria

typ ikonograficzny przedstawienia MB, w którym MB wskazuje na Chrystusa trzymanego na lewym ramieniu, w sztuce bizantyńskiej czasem trzyma, prezentuje Dzieciątko przed sobą

Deesis

–typ ikonograficzny przedstawienia Chrystusa w środku a po Jego bokach Maryję oraz Jana Chrzciciela.

Sacra Conversazione

Święta Rozmowa) – typ ikonograficzny w którym MB zajmuje centralne miejsce, a po jej bokach symetrycznie ustawieni są święci.

Psałterz

zbiór psalmów używany jako modlitewnik bądź śpiewnik

Islam

najmłodsza z religii monoteistycznych wyznająca wiarę w jednego Boga, która rozwinęła się wśród mieszkańców Półwyspu Arabskiego.

Meczet

miejsce modlitwy, gdzie pada się na twarz. Sala modłów jest głównym pomieszczeniem, nie ma ołtarza i nie wolno używać pojęcia „kościół”

Minaret

mukła wieża przy meczecie, z której wierni przez muezzina wzywani są 5 razy dziennie do modlitwy.

Łuk podkowiasty

łuk typowy dla islamu, przypominający kształtem grecką Ω.

Arabeska

ornament roślinny ze stylizowanej wici roślinnej, zakomponowany symetrycznie o geometrycznej ścisłości

Maureska / Moreska

symetryczny ornament stworzony z mocno przestylizowanej wici roślinnej, która wypełnia całą płaszczyznę.

Horror vacui

dosłownie “lęk przed pustką”, to cecha określająca nadmierną dekorację wypełniającą całkowicie powierzchnię.

Amor vacui

dosłownie „umiłowanie pustki”, to cecha określająca oszczędną dekorację, z dużymi pustymi powierzchniami.

Średniowiecze

okres w historii w kręgu kultury europejskiej (V w. – XV w.). Nazwa o charakterze pejoratywnym miała podkreślać „pustkę” między Starożytnością a jej „odrodzeniem” w renesansie.

Sztuka przedromańska

sztuka rozwijająca się we wczesnym średniowieczu od przełomu VIII i IX w. do X w.

Renesans karoliński

pierwszy okres rozwoju sztuki po upadku Imperium Romanum za panowania Karola Wielkiego, który chciał odrodzić wielkość Cesarstwa, także za pomocą sztuk

Kolegiata

kościół przy którym jest zakon.

Katedra

główny kościół biskupa diecezjalnego, arcybiskupa bądź patriarchy.

Charakter addycyjny

cecha architektury romańskiej określająca prostotę budowli złożonej z podstawowych brył geometrycznych.

Ambit

obejście wokół prezbiterium, powstałe z przedłużenia naw bocznych, char. zwłaszcza dla kościołów pielgrzymkowych.

Westwerk

rozbudowana zachodnia część bazyliki, charakterystyczna dla architektury przedromańskiej, zawierająca empory.

Kapitularz

sala w klasztorze przeznaczona do zebrań zakonników, przeważnie o charakterze reprezentacyjnym, miejsce narad

Skryptorium

pracownia mnichów przepisujących i dekorujących księgi

Refektarz

jadalnia w klasztorze

Wirydarz

kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz murów klasztornych.

Krużganki

zewnętrzny ciąg komunikacyjny wzdłuż ściany budynku, najczęściej od strony dziedzińca, ogrodu

Dormitorium

sala sypialna zakonników w klasztorze.

Ewangeliarz

ozdobna księga liturgiczna zawierająca teksty 4 Ewangelii.

Plecionka

ciągły ornament złożony z linii, pasów, taśm, listew, wici roślinnych itd.

Ornament zoomorficzny

ornament oparty na motywach zaczerpniętych z realnego bądź fantastycznego świata zwierząt.

Styl romański

styl w sztukach plastycznych rozwijający się od XI – do XIII w. w epoce średniowiecza; nazwa podkreśla inspiracje sztuką antyczną, w tym starożytną rzymską. Główne cechy to teocentryzm, łuk półkolisty, sklepienie kolebkowe i krzyżowe, system wiązany.

Sklepienie

konstrukcja budowlana o przekroju krzywoliniowym, służąca do przykrycia odpowiedniej przestrzeni budynku

Sklepienie kolebkowe

sklepienie oparte na łuku półkolistym, w kształcie połowy leżącego walca

Gurty

wewnętrzne łuki wzmacniające sklepienie.

Sklepienie krzyżowe

sklepienie powstałe z dwóch krzyżujących się kolebek.

Przęsło

owtarzający się element konstrukcyjny, zawarty pomiędzy sąsiadującymi podporami.

System wiązany

system kompozycyjny i konstrukcyjny sklepienia krzyżowego, w którym jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła nawy bocznych.

Biforium

dwudzielne arkadowe okno o charakterze dekoracyjnym

Triforium

trójdzielne arkadowe okno o charakterze dekoracyjnym

Głowica kostkowa

głowica geometryczna w kształcie kuli z obciętymi płasko bokami, char. dla stylu romańskiego

Portal

ozdobne obramowanie otworu wejściowego.

Prawo ramy

cecha rzeźby romańskiej polegająca na nieumiejętnym dopasowaniu figur do kształtu pola, co powoduje deformację i dysproporcję postaci

Biblia Pauperum

dosłownie Biblia „dla ubogich” - chodzi o ubogich duchem, czyli nieumiejących czytać, to przedstawianie w rzeźbie i malarstwie ilustracji do scen ze Starego i Nowego Testamentu.

Rotunda

budowla na planie koła.

Blenda

„ślepy otwór” - płytka wnęka w murze o charakterze dekoracyjnym

Krypta

podziemne ciemne pomieszczenie w kościołach pod prezbiterium, mieszczące relikwie lub grób świętego.

Emalia

technika zdobnicza w złotnictwie polegająca na stopieniu sproszkowanego szkła i nałożeniu na podłoże metalowe

Gotyk

to drugi z wielkich stylów epoki średniowiecza (XII a XV wiekiem). Nazwa została nadana przez Giorgio Vasariego. Główne cechy stylu: łuk ostry, sklepienie krzyżowo-żebrowe, system przyporowy, wertykalizm, ekspresja.

Mistycyzm

prąd umysłowy dążący do bezpośredniego kontaktu z Bogiem.

Łuk ostry

łuk złożony z dwóch odcinków prostej stykających się pod ostrym kątem, typowy dla konstrukcji stylu gotyckiego.

Sklepienie krzyżowo-żebrowe

charakterystyczne dla stylu gotyckiego sklepienie oparte na łuku ostrym, składające się z dwóch skrzyżowanych łuków ostrych i od wewnątrz wzmocnione na linach przecinania się kolebek dodatkowymi żebrami.

Sklepienie gwiaździste

odmiana sklepienia krzyżowo-żebrowego o dodatkowych podziałach tworzących układ gwiazdy.

Sklepienie wachlarzowe

zbudowane jest na żebrach promieniście rozchodzących się z przyściennych punktów podparcia, tworzących układ przypominający wachlarze.

Sklepienie sieciowe

rodzaj sklepienia popularnego pod koniec gotyku, najczęściej kolebkowego, w którym wprowadzono krzyżujące się żebra tworzące siatkę rombów, co nadaje mu kształt sie

Sklepienie kryształowe

sklepienie stosowane w późnym gotyku, w którym zrezygnowano z żeber a wysklepki sklepienne mają ostre krawędzie. Uzyskiwano w ten sposób powierzchnie złożone z licznych, małych wysklepek, uwypuklanych grą światłocieniową

Sklepienie piastowskie

odmiana sklepienia kż, na jednym z boków– wyprowadzane z niego żebra dzielą sklepienie na trzy duże pola, z których każde dodatkowo podzielone jest jeszcze na trzy części, co w efekcie tworzy układ dziewięciu trójkątów.

Służki

pionowe cienkie elementy kamienne o przekroju wałka zespolone z filarem, przenoszące na niego ciężar sklepienia.

Zwornik / klucz sklepienia

środkowy szczytowy kliniec łuku lub sklepienia, wyróżniający się kształtem i dekoracyjnym charakterem.

Przypora / skarpa

pionowy element konstrukcyjny, architektoniczny w formie prostego filara przyściennego, wzmacniający konstrukcję, np. przenosi ciężar sklepienia na fundament.

Łuk przyporowy

element gotyckiego systemu konstrukcyjnego mający za zadanie przerzucanie ciężaru sklepienia nad nawami bocznymi na zewnętrzne przypory

System szkieletowy / przyporowy

ch. styl gotyckiego umożliwiający przesklepienie dużych wysokich przestrzeni, w którym ciężar sklepienia krzyżowo-żebrowego jest przenoszony częściowo za pośrednictwem służek na filary, częściowo przez zewnętrzne łuki przyporowe na przypory.

Rozeta

duże okrągłe okno wypełnione kamienną dekoracją o charakterze stylizowanej róży, mieszczące witraż.

Maswerk

dekoracja architektoniczna stylizowana na kształt koniczyny, najczęściej wypełniająca szczyt łuku ostrego

Pinakiel / Fiala

rodzaj zwieńczenia w formie małej wieżyczki, np. na zakończeniu przypory

Sterczyna

ały pionowy element wieńczący np. pinakiel, mały obelisk

Wimperga

char. dla stylu gotyckiego zwieńczenie w formie trójkąta, np. nad łukiem ostrym okien, portalu

Rzygacz / Gargulec

zdobne zakończenie rynny dachowej odprowadzającej wodę z dala od lica muru

Żabki dekoracyjne /Czołgank

są to ozdoby architektoniczne w kształcie zwiniętych liści lub pączków, które dekorują krawędzie

Kwiaton

Gotyk parawanowy

Pieta

typ ikonograficzny dogmatyczny będący przedstawieniem opłakującej Matki Boskiej trzymającej ciało zdjętego z krzyża Chrystusa

Krucyfiks

krzyż z przedstawieniem Chrystusa

Perizonium

szata okrywająca łono Jezusa.

Nurt dolorystyczny

nurt koncentrujący się na Męce Chrystusa, narzędziach Męki i przedstawieniu cierpienia Chrystusa i Maryi – Mater Dolora czyli Matka Cierpiąca.

Devotio moderna

nowa pobożność” - nurt pobożności rozwijający się w XIV i XV w. w Niderlandach i Nadrenii propagujący ubóstwo i pobożność.

Poliptyk

wieloskrzydłowy ołtarz szafiasty charakterystyczny dla gotyku

Predella / Nadmensa

najniższa część poliptyku, jego podstawa spoczywająca na mensie (dawniej kapłan stał tyłem do wiernych a przodem do ołtarza).

Drzewo Jessego

motyw ikonograficzny przedstawiający rodowód Chrystusa

Retabulum / Nastawa ołtarzowa

główna środkowa część ołtarza szafiastego.

Tumba

zasadnicza część nagrobków gotyckich i renesansowych o kształcie skrzyni zamkniętej od góry płytą z rzeźbioną postacią zmarłego.

Epitafium

ozdobna tablica upamiętniająca zmarłego wmurowywana w ściany kościoła (różni się od zwykłej tablicy nagrobnej, która jest pozbawiona ozdób)

Styl międzynarodowy w średniowieczu

późna faza stylu gotyckiego (1390-1430/50) rozróżniana w nastrojowym malarstwie i rzeźbie, cechująca się liryzmem i pewną wytwornością

Typ halowy / Hala

typ kościoła, w którym wszystkie nawy są tej samej wysokości.

Barbakan / Rondel

dzieło obronne wysunięte przed linię murów, najczęściej w formie baszty cylindrycznej z bramą.

System filarowo–skarpowy

odmiana gotyckiego systemu konstrukcyjnego, występująca w kościołach krakowskich, w którym konstrukcję wspierają skarpy (przypory) dobudowane do filarów międzynawowych, od strony nawy bocznej.

En grisaille / Grisaille

malowidło monochromatyczne naśladujące płaskorzeźbę lub rzeźbę wykonane kolorem szarym

Protorenesans

okres w sztuce późnego średniowiecza na terenie Włoch, Niemiec, Niderlandów i południowej Francji będący zapowiedzią renesansu

Trecento

termin używany na oznaczenie sztuki włoskiej XIV w., dosłownie „trzynaście setek” czyli 1300.

Prekursor

(łac. poprzednik) - artysta wprowadzający nowe elementy w swojej twórczości, wpływający bezpośrednio na rozwój kolejnego zjawiska