Literatura

Dzieło literackie

Twór literacki. W każdej wypowiedzi można wyodrębnić: 1. To, o czym ta wypowiedź powiadamia 2. To, jak ona powiadamia

Literaturę od innych typów wypowiedzi różnią:

1. Obrazowość (drugi sens, pokazywanie obrazów) 2. Fikcja 3. Dodatkowe uporządkowanie

Obrazowość

Nie mówienie wprost, pokazywanie pewnej wizji, problemu

Fikcyjność

Literatura rezygnując ze sprawdzalności szczegółów zyskuje ogólnoludzki, humanistyczny wymiar. Dzięki fikcji ukazuje prawdę ludzkich uczuć.

Literaturoznawstwo

Nauka o literaturze jest dyscypliną humanistyczną, w jej skład wchodzą: 1. Teoria literatury 2. Historia literatury 3. Krytyka literacka

Teoria literatury

Jest gałęzią nauki o literaturze, obejmuje dociekania nad strukturą i ewolucją literatury traktowanej jako odrębna aktywność humanistyczna.

Liryka

1. "Ja" podmiotowość 2. Monolog liryczny 3. Subiektywizm 4. Funkcja poetycka

Epika

1. Świat przedstawiony 2. Opowiadanie, opis 3. Pozorny obiektywizm 4. Czas przeszły 5. Funkcja poznawcza

Dramat

1. Wielopodmiotowość (wypowiedzi wielu postaci) 2. Podmiot liryczny ograniczony do didaskaliów, tytułu, spisu osób 3. Dialogowość 4. Przeznaczenie do wykonywania na scenie 5. Funkcja impresywna, poznawcza

Parakekst

Wszystko to, co otacza tekst właściwy. Dwa miejsca kluczowe w horyzoncie oczekiwań czytelnika to: tytuł i przedmowa

Funkcje tytułu

- identyfikacyjna - opisowa - konotacyjna - przyciągająca

Funkcje przedmowy

- dlaczego czytać - jak czytać - jak interpretować dzieło

Incipit

Początkowa sekwencja utworu literackiego

Funkcje incipitu

- informuje - interesuje - proponuje pakt czytelniczy

Narrator

Osoba opowiadająca o wydarzeniach w utworze literackim.

Narrator wszechwiedzący

zna wszystkie wydarzenia, zarówno przeszłe jak i przyszłe oraz psychikę bohaterów, sam nie uczestniczy w akcji utworu.

Narrator bezpośredni

Należy do świata przedstawionego, często jest najważniejszą postacią utworu, prowadzi narrację pierwszoosobową.

Fabuła

Zespół zdarzeń połączonych związkami przyczynowo-skutkowymi

Motyw

Elementarna jednostka konstrukcyjna świata przedstawionego. Może to być zdarzenie, przedmiot, cecha, sytuacja, myśl czy doznanie.

Wątek

Zdarzenia fabularne, których ośrodkiem jest jedna postać lub grupa postaci wyodrębnionych z grupy osób ze względu na łączące je relacje (np. wątek miłosny)

Poziom opisu (przestrzeń literacka)

Zdania opisowe, które są podstawą tworzenia się przestrzeni w literaturze.

Poziom scenografii (przestrzeń literacka)

Krajobrazy, elementy przyrody, zjawiska atmosferyczne, sensoryczne, elementy architektury, wnętrza, przedmioty i postaci (te ostanie tworzą osobną kategorię literacką, ze wzglądu na profil psychologiczny).

Sensy naddane (przestrzeń literacka)

znaczenia symboliczne, alegoryczne, metaforyczne, aksjologiczne, ideologiczne, wyrażane przez opisy przestrzeni i jej elementy.

Funkcje przestrzeni literackiej

- mimetyczna - poznawcza - narracyjna - emotywna - estetyczna - symboliczna

Postać literacka

Fikcyjna osoba (lub byt lecz zawsze o cechach ludzkich) występująca w świecie przedstawionym dzieła literackiego.

Typ

Postać reprezentująca zazwyczaj jedną stałą cechę charakteru, która nie ulega ewolucji.

Charakter

postać reprezentująca szereg cech charakteru, które wraz z rozwojem akcji ulegają zmianie lub są zastępowane innymi.

Bohater aktywny

Jego działania powodują rozwój akcji.

Bohater pasywny

Biernie poddaje się wydarzeniom.

Być

Analiza psychologiczna postaci.

Działać

Postać jako aktant czyli napędowa siła fabuły.

Role aktancyjne

Analizowane na poziomach struktury dzieła, to funkcja jaką pełni aktant w opowiadanych wydarzeniach.

Role tematyczne

Analizowane na poziomie semantyki dzieła - odnoszą się do cech indywidualnych postaci, jako przedstawiciela określonego światopoglądu.

Czas

Ta kategoria porządkuje zdarzenia pod względem chronologicznym na różnych poziomach utworu np. fabuły, narracji.

Czas fabuły

Obejmuje wszystkie zdarzenia, o których mowa w utworze, łącznie z czasem przedakcji, przywoływanych wspomnień, dygresji itp. Może się rozwijać w porządku chronologicznym lub ulegać złamaniu przez inwersję, retrospekcję, antycypację, elipsę.

Czas akcji

Rozpiętość czasowa akcji, zwykle krótsza od fabuły.

Czas może być przedstawiany pośrednio:

Zmienność ludzi, zmienność przedmiotów, zmienność instytucji, różne akty świadomości narratora czy bohatera skierowane ku temu co minęło, co trwa lub co nadchodzi.

Wersyfikacja

Zasady budowy wiersza.

Strofa

Jedna z powtarzających się części wiersza, mająca określoną liczbę wersów i określony rytm.

Wers

Jedna linijka wiersza lub innego tekstu

Rym

Zgodność brzmienia końcowych części wyrazów, występująca najczęściej na końcu poszczególnych wersów utworu poetyckiego.

Klauzula

Końcowy odcinek wersu o stałej budowie określanej przez reguły danego systemu wersyfikacyjnego.

Średniówka

Punkt podziału, który dzieli wers na dwa w przybliżeniu równe części.

Styl

Ma na celu realizacje funkcji literackich to sposób uksztaltowania tworzywa językowego wybór i kombinacja elementów językowych. Pisarz nagina język do swych potrzeb.

Eufonia

Harmonijne brzmienie głosek w wyrazie

Kakofonia

Nieprzyjemnie brzmiąca mieszanina dźwięków

Aliteracja

Powtórzenie tych samych liter i sylab na początku wyrazów w wersie, w kolejnych wersach lub w zdaniu.

Onomatopeja

Dźwiękonaśladownictwo. Wyraz lub ciąg wyrazów naśladujących swym brzmieniem dźwięki

Neologizm

Wyraz, zwrot lub znaczenie wyrazu nowo powstałe w jakimś języku

Frazeologia

Zasób związków frazeologicznych właściwych danemu językowi

Zdrobnienie

Wyraz oznaczający przedmiot mniejszy od przedmiotu, którego nazwa stała się podstawą tego wyrazu lub wyrażający pozytywne nastawienie uczuciowe mówiącego do przedmiotu wypowiedzi.

Zgrubienie

Wyraz podkreślający wielkość czegoś lub wyrażający żartobliwe, pogardliwe lub poufałe nastawienie mówiącego do przedmiotu wypowiedzi.

Anakolut

Celowy błąd, zdanie mające wadliwą konstrukcję składniową

Paralelizm składniowy

Stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu.

Anafora

Powtórzeniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku kolejnych zdań, wersów, zwrotek.

Apostrofa

Zwrot do adresata.

Elipsa

Opuszczenie w zdaniu wyrazu lub wyrazów domyślnych w szerszym kontekście.

Epifora

Powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kilku następujących po sobie wersów lub zdań

Przerzutnia

Przerzucenie do następnego wersu wyrazu lub kilku wyrazów należących treściowo do wersu poprzedniego.

Pytanie retoryczne

Zwrot w postaci pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi, gdyż jest ona znana.

Inwersja

Odwrócenie jakiegoś ustalonego porządku

Chiazm

Układ dwóch zdań zestawionych w ten sposób, że kolejność poszczególnych części jednego zdania stanowi odwrócenie kolejności części zdania drugiego, np. Deszcz pada, wieje wiatr.

Animizacja

Przypisanie przedmiotom, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym właściwości istot żywych.

Epitet

Wyraz pełniący wobec rzeczownika funkcję określającą.

Eufemizm

Słowo lub wyrażenie użyte zastępczo w celu złagodzenia wyrażeń drastycznych, dosadnych lub nieprzyzwoitych.Np. jesień życia, trzeci wiek.

Peryfraza

Zastąpienie słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność, osobę itp. przez jego opis lub metaforę.

Antyteza

Zestawienie elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową w celu uzyskania większej ekspresji.

Oksymoron

Metaforyczne zestawienie wyrazów o przeciwstawnym, wykluczającym się znaczeniu, np. gorzkie szczęście.

Metafora

Skojarzenie dwóch zjawisk i przeniesienie nazwy jednego zjawiska na drugie, np. stalowe nerwy.

Metonimia

Zastąpienie jednej nazwy inną, związaną z poprzednią stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości itp., np. cała Warszawa zamiast wszyscy mieszkańcy Warszawy.

Synekdocha

Zastąpienie nazwy całości lub ogółu przedmiotów nazwą części lub jednego przedmiotu, np. dach zamiast dom, albo na odwrót, np. czworonóg zamiast koń.

Katachreza

Nowe znaczenie słowa powstałe wskutek przeniesienia nazwy jednej rzeczy na inną, która nie była dotąd nazwana, ciało pedagogiczne, gałąź rodu.

Hiperbola

Zwrot stylistyczny polegający na zamierzonej przesadzie w opisie przedmiotu lub zjawiska, np. morze bezbrzeżne.

Synestezja

Przypisywanie jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem.

Zeugma

Jednoczesne użycie pojęć dosłownych i przenośnych. Doprowadziła myśli i ubranie do porządku.

Litota

Zastąpienie wyrażenia określającego cechę czegoś wyrażeniem przeciwstawnym zaprzeczonym, np. niemały zamiast wielki.

Gradacja

Uszeregowanie słów lub wyrażeń według nasilania się lub słabnięcia ich intensywności ekspresywnej lub znaczeniowej.

Antonomazja

Zastąpienie nazwy pospolitej nazwą własną lub odwrotnie, np. Judasz zamiast zdrajca.

Paronomazja

Zestawienie wyrazów podobnie brzmiących, lecz o innym znaczeniu.