Biologia na czasie 2

acetylocholina -

jeden z przekaźników w układzie nerwowym; m.in. wyzwala skurcz mięśni szkieletowych

acetylokoenzym A (acetylo-CoA) -

aktywny octan, związek wysokoenergetyczny odgrywający kluczową rolę w metabolizmie. Bierze udział m.in. w cyklu Krebsa

adenozynotrifosforan (ATP) -

związek wysokoenergetyczny składający się z adeniny, rybozy i trzech reszt fosforanowych

adrenalina -

hormon i neuroprzekaźnik wytwarzany w rdzeniu nadnerczy oraz niektórych neuronach ośrodkowego układu nerwowego. Pobudza współczulny układ nerwowy

akromegalia -

choroba spowodowana nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu (nadczynności przedniego płata przysadki) po zakończeniu wzrostu organizmu

akson (neuryt) -

długa, pojedyncza wypustka neuronu, przewodząca impulsy nerwowe od ciała komórki do innych komórek. Zwykle jest otoczony osłonką

aktyna -

białko, z którego zbudowane są miofilamenty cienkie. Razem z tworzącą miofilamenty grube miozyną bierze udział w skurczu mięśni

aldosteron -

hormon wytwarzany i wydzielany przez komórki kory nadnerczy. Reguluje gospodarkę jonami sodu i potasu, wpływając na ich zatrzymywanie lub wydalanie

alergia -

stan nadwrażliwości organizmu na niektóre substancje pochodzące ze środowiska zewnętrznego, na które zdrowy organizm nie reaguje

amylazy -

enzymy rozkładające polisacharydy (skrobię, glikogen). Występują m.in. w ślinie i soku trzustkowym

anabolizm -

procesy syntezy złożonych związków występujących w organizmie ze związków o prostszej strukturze. W komórkach rosnących anabolizm przeważa nad katabolizmem

anemia (niedokrwistość) -

stan organizmu wywołany niedoborem hemoglobiny (czerwonego barwnika krwi) lub krwinek czerwonych. Efektem anemii jest niedotlenienie komórek i tkanek

angiotensyny -

hormony tkankowe powstające z białek osocza pod wpływem reniny - enzymu wytwarzanego w nerkach. Powodują skurcz naczyń krwionośnych, a tym samym podnoszą ciśnienie krwi

anhydraza (dehydrataza) -

enzym powodujący odłączenie cząsteczek wody z danej substancji, np. anhydraza węglanowa katalizuje odwracalną reakcję powstawania CO2 z kwasu węglowego

antygen -

każda substancja zdolna do wywołania odpowiedzi immunologicznej i reagująca z produktami tej odpowiedzi

apoenzym -

białkowa część enzymu czynna katalicznie dopiero po połączeniu z niebiałkowym kafaktorem, którym może być jon metalu lub cząsteczka organiczna, np. witamina

autonomiczny układ nerwowy (AUN) -

cześć układu nerwowego kontrolująca funkcjonowanie narządów wewnętrznych, a tym samym przyczyniająca się do utrzymania homeostazy. Nie podlega woli

autotrofy -

organizmy samożywne zdolne do syntezy związków organicznych ze związków nieorganicznych w procesie fotosyntezy lub chemosyntezy

bazofile (leukocyty zasadochłonne) -

rodzaj krwinek białych, których cytozol zawiera ziarnistości pochłaniające barwniki zasadowe

blastocel -

wypełniona płynem jama blastuli

blastocysta -

stadium blastuli w rozwoju zarodkowym ssaków. Ma postać pęcherzyka, którego ściana (trofoblast) jest utworzona z jednej warstwy komórek, a we wnętrzu, przy jednym z biegunów, znajduje się skupisko komórek - węzeł zarodkowy

blastula -

stadium rozwoju zarodka. Ma postać pęcherzyka, którego ściana jest zbudowana z jednej warstwy komórek

chemoautotrofy -

organizmy samożywne uzyskujące energię do syntezy związków organicznych z utleniania związków nieorganicznych. Przykładem chemoautotrofów są bakterie metanowe, siarkowe, nitryfikacyjne, żelaziste i wodorowe

choroba autoimmunizacyjna -

choroba spowodowana autoagresją, czyli reakcją odpornościową skierowaną przeciwko własnym komórkom lub tkankom organizmu, np. cukrzyca typu I, stwardnienie rozsiane i anemia hemolityczna

ciałko kierunkowe -

mała komórka składająca się niemal wyłącznie z jądra komórkowego. Powstaje podczas oogenezy. Zwykle ulega degeneracji

ciałko żółte -

powstaje po owulacji z przekształconego pęcherzyka jajnikowego. Funkcjonuje jako gruczoł dokrewny. Wydziela progesteron - hormon warunkujący w początkowym okresie utrzymanie ciąży

ciśnienie osmotyczne -

ciśnienie konieczne do zatrzymania przepływu rozpuszczalnika (np. wody) między roztworami oddzielonymi od siebie błoną półprzepuszczalną. Zależy od stężenia roztworów znajdujących się po obu stronach błony półprzepuszczalnej.

cykl Calvina -

ciąg reakcji zachodzących u roślin podczas fotosyntezy, w fazie niezależnej od światła. Polega na przekształceniu dwutlenku węgla w glukozę. W cyklu tym wyróżnia się trzy etapy: karboksylację, redukcję i regenerację

cykl Krebsa (cykl kwasu cytrynowego) -

ciąg reakcji zachodzących u organizmów oddychających tlenowo. Polega na utlenieniu acetylokoenzymu A do dwutlenku węgla.

cytochromy -

białka złożone zawierające grupę hemową (hemoproteiny). Są elementem łańcucha oddechowego. Przenoszą elektrony dzięki odwracalnej zmianie stopnia utlenienia żelaza (z Fe2+ na Fe3+) wchodzącego w skład grupy hemowej

deaminacja -

enzymatyczne usuwanie grupy aminowej (-NH2) z cząsteczek związków organicznych. Grupa ta może być przeniesiona na inny związek lub uwolniona w postaci amoniaku (NH3)

depolaryzacja -

zmniejszenie ujemnego potencjału elektrycznego błony komórkowej spowodowane napływem do komórki jonów Na+ lub Ca2+. Prowadzi do pobudzenia komórki nerwowej lub mięśniowej

dług tlenowy -

ilość tlenu potrzebna do utlenienia kwasu mlekowego powstałego w wyniku czasowego przestawienia metabolizmu z tlenowego na beztlenowy i przywrócenia warunków fizjologicznych. Powstaje m.in. w intensywnie pracujących mięśniach

efektor -

w fizjologii narząd wykonujący lub zmieniający swą czynność pod wpływem bodźca nerwowego, np. mięsień, gruczoł

embriogeneza (rozwój zarodkowy) -

proces powstawania oraz rozwoju zarodka roślin i zwierząt, przebiegający w ściśle określony sposób.

endometrium -

błona śluzowa macicy. Wewnętrzna warstwa macicy u samic ssaków, zmieniająca się w czasie cyklu miesiączkowego pod wpływem hormonów wydzielanych przez przysadkę, jajniki i ciałko żółte

energia aktywacji -

najmniejsza ilość energii potrzebna do zapoczątkowania reakcji chemicznej

enzymy -

biologiczne katalizatory (najczęściej białka), przyśpieszające reakcje chemiczne przez obniżenie ich energii aktywacji. Biorą udział w większości reakcji zachodzących w organizmach

eozynofile (leukocyty kwasochłonne) -

rodzaj krwinek białych, który cytozol zawiera ziarnistości pochłaniające barwniki kwaśne. Odgrywają istotną rolę w reakcjach alergicznych oraz zwalczaniu pasożytów

erytrocyty (krwinki czerwone) -

komórki krwi kręgowców zawierające hemoglobinę - białko odpowiedzialne za transport tlenu i częściowo dwutlenku węgla

estrogeny -

żeńskie hormony płciowe wytwarzane przez jajniki, a także w niewielkich ilościach przez korę nadnerczy i jądra. Wpływają na rozwój i utrzymanie drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych

fermentacja -

beztlenowy proces uzyskiwania energii, w którym donorami i akceptorami elektronów są związki organiczne, a produktami końcowymi - związki organiczne i energia

fibryna (włóknik) -

nierozpuszczalne białko powstające z fibrynogenu podczas procesu krzepnięcia krwi. Stanowi rusztowanie skrzepu

fibrynogen -

rozpuszczalne białko osocza biorące udział w procesie krzepnięcia krwi. Pod wpływem enzymu (trombiny) ulega przemianie w nierozpuszczalną fibrynę

fosfokreatyna -

wysokoenergetyczny związek magazynowany w mięśniach. Służy do syntezy ATP z ADP podczas pracy mięśni

fosforylacja -

reakcja przyłączenia reszty kwasu fosforowego do związku organicznego, wymagająca dostarczenia energii

fotoliza -

reakcja rozkładu cząsteczek związku chemicznego pod wpływem światła widzialnego lub ultrafioletu, np. wody na wodór i tlen podczas fotosyntezy

fotooddychanie (fotorespiracja) -

proces pobierania tlenu i wydzielania dwutlenku węgla przez komórki niektórych roślin fotosyntetyzujących, na innej drodze niż oddychanie komórkowe

fotosynteza -

proces wytwarzania związków organicznych (przede wszystkim glukozy) z dwutlenku węgla i wody, przy udziale energii świetlnej

fotosystem -

kompleks złożony z chlorofilu, barwników pomocniczych, białek i lipidów, znajdujący się w błonach tylakoidów, emitujących elektrony w reakcji na pobudzenie światłem

gastrula -

stadium rozwoju zarodka zwierząt. Jest zbudowana z dwóch (ektodermy i endodermy) lub trzech (ektodermy, mezodermy i endodermy) warstw komórek. Ma workowaty kształt

glikogen -

polisacharyd zbudowany z reszt glukozy. Stanowi główny materiał zapasowy w komórkach zwierząt. W organizmie jest gromadzony przede wszystkim w wątrobie i (w mniejszym stopniu) w mięśniach szkieletowych

glikoliza -

pierwszy etap oddychania komórkowego, przebiegający w cytozolu. Polega na beztlenowym rozkładzie glukozy do pirogronianu, czemu towarzyszy powstanie ATP

gruczoły wydzielania wewnętrznego (gruczoły dokrewne) -

gruczoły bezprzewodowe, których wydzielina (hormony) trafia bezpośrednio do krwi lub płynów ustrojowych. U człowieka gruczołami dokrewnymi są: przysadka, szyszynka, tarczyca, przytarczyce, grasica, nadnercza, trzustka, jajniki oraz jądra

gruczoły wydzielania zewnętrznego -

gruczoły, których wydzieliny są wyprowadzane na zewnątrz przez specjalne przewody uchodzące, np. na skórę lub do światła przewodu pokarmowego. Należą do nich m.in. gruczoły potowe, łojowe, mlekowe i trawienne

hemoglobina -

białko złożone zawierające grupę hemową (hemoproteina), w której skład wchodzi żelazo, czerwony barwnik krwi rozpuszczony w osoczu (np. u pijawek) lub znajdujący się w krwinkach czerwonych (np. u kręgowców)

heterotrofy -

organizmy cudzożywne, niezdolne do samodzielnego wytwarzania związków organicznych ze związków nieorganicznych. Odżywiają się innymi organizmami albo ich szczątkami

histamina -

substancja uwalniana m.in. przez bazofile (leukocyty zasadochłonne) i komórki tuczne. Bierze udział w reakcjach zapalnych i alergicznych, powoduje m.in. rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwiększenie ich przepuszczalności (zaczerwienienie i obrzęk)

homeostaza -

zdolność organizmu do utrzymywania stałych warunków środowiska wewnętrznego ustroju (np. stałej temperatury, stałego ciśnienia osmotycznego). Możliwa dzięki mechanizmom dostosowawczym związanym głównie z funkcjonowaniem układów nerwowego i hormonalnego

hormon luteinizujący (LH) -

hormon wydzielany przez przedni płat przysadki. U samic powoduje owulację i rozwój ciałka żółtego oraz stymuluje wytwarzanie progesteronu, a u samców pobudza wydzielanie testosteronu

hormony -

związki organiczne wytwarzane i wydzielane bezpośrednio przez gruczoły dokrewne, komórki wydzielnicze nietworzące gruczołów (hormony tkankowe), neurony (neurohormony) i inne komórki (hormony miejscowe)

hormony tropowe -

grupa hormonów wydzielanych przez komórki przedniego płata przysadki, których zadaniem jest regulowanie wydzielania innych hormonów (np. hormon tyreotropowy pobudza wydzielanie hormonów przez tarczycę)

implantacja -

zagnieżdżenie się zarodka ssaków (z wyjątkiem stekowców) w błonie śluzowej macicy. U człowieka następuje ok. siedmiu dni po zapłodnieniu

inhibicja enzymatyczna -

zahamowanie lub obniżenie aktywności enzymów pod wpływem różnych czynników chemicznych

inhibicja kompetycyjna -

rodzaj inhibicji enzymatycznej polegający na zahamowaniu aktywności enzymu przez nietypowy substrat, który konkuruje z normalnym substratem o centrum aktywne enzymu. Zwiększenie stężenia substratu znosi tę inhibicję

inhibicja niekompetycyjna -

rodzaj inhibicji enzymatycznej polegający na zahamowaniu aktywności enzymów przez substancję, która wiąże się z innym miejscem enzymu niż centrum aktywne, Powoduje tym samym zmianę struktury przestrzennej enzymu, co uniemożliwia wiązanie substratu

interferony –

białka wytwarzane i uwalniane przez leukocyty w odpowiedzi na atak wirusów. Zapewniają komunikację między komórkami w celu zwalczania wirusów, m.in. hamują replikację wirusów w komórkach organizmu

kalcytonina –

hormon wytwarzany przez tarczycę, zmniejszający stężenie wapnia we krwi poprzez hamowanie jego uwalniania z kości. działa antagonistycznie w stosunku do parathormonu wydzielanego przez przytarczyce

katabolizm –

procesy metaboliczne polegające na rozkładzie wielkocząsteczkowych substancji na prostsze, czemu towarzyszy uwalnianie ciepła i energii gromadzonej w postaci ATP. energia ta jest następnie wykorzystywana przez organizm do prawidłowego funkcjonowania

koenzym -

organiczny, niebiałkowy składnik niektórych enzymów, niezbędny do ich aktywności. luźno związany z enzymem. Bierze udział w reakcji przez oddawanie lub przyłączanie pewnych reagentów. Koenzymami jest większość witamin i ich pochodnych

kafaktor -

niebiałkowy składnik niektórych enzymów niezbędny do ich aktywności. może nim być jon metalu lub związek organiczny o niewielkich rozmiarach cząsteczki, który wiąże się z enzymem trwale (grupa prostetyczna) lub nietrwale (koenzym)

komórki tuczne (mastocyty) -

duże komórki tkanki łącznej występujące w obrębie różnych narządów. zawierają histaminę, biorą udział w reakcjach alergicznych i zapalnych

kora mózgowa -

zewnętrzna warstwa kresomózgowia (półkul mózgowych) zbudowana z istoty szarej, którą tworzą ciała komórek nerwowych (neuronów). U ludzi jest bardzo silnie pofałdowana, zawiera nadrzędne ośrodki nerwowe kierujące działalnością organizmu:

krążenie wrotne -

układ dwóch sieci naczyń włosowatych połączonych żyłą. U człowieka jednym z przykładów jest krążenie wrotne wątroby: krew zbierana przez naczynia włosowate z układu pokarmowego przepływa do wątroby żyłą wrotną,

kwas moczowy -

bardzo trudno rozpuszczalny w wodzie związek chemiczny powstający w organizmach jako jeden z końcowych produktów przemiany białek i kwasów nukleinowych.

leukocyty (krwinki białe) -

bezbarwne komórki krwi i limfy. Dzielą się na kilka rodzajów. Większość z nich jest zdolna do ruchu ameboidalnego (pełzakowatego) i fagocytozy. Chronią organizm przed wirusami i bakteriami

limfocyty -

rodzaj krwinek białych niezawierających ziarnistości w cytozolu. Biorą udział w reakcjach immunologicznych

limfocyty B (limfocyty szpikozależne) -

jeden z rodzajów limfocytów. Biorą udział w odpowiedzi immunologicznej typu humoralnego - stymulowane przez kontakt z antygenem przekształcają się w komórki plazmatyczne wytwarzające przeciwciała

limfocyty T (limfocyty grasicozależne) -

jeden z rodzajów limfocytów. Biorą udział w odpowiedzi immunologicznej typu komórkowego. Zróżnicowane pod względem funkcji na: limfocyty Tc (cytotoksyczne) - rozpoznające i niszczące komórki z obcym antygenem na powierzchni oraz komórki nowotworowe;

listek zarodkowy -

jedna z trzech warstw komórek zarodka w stadium gastruli

łożysko -

wspólny narząd organizmu matki i płodu występujący u ssaków łożyskowych. Powstaje przez wrośnięcie kosmków kosmówki (jednej z błon płodowych) w błonę śluzową macicy.

łuk odruchowy -

droga, którą pokonuje impuls nerwowy od receptora do efektora. Składa się z receptora odbierającego bodźce, drogi nerwowej dośrodkowej (czuciowej), ośrodka nerwowego, drogi nerwowej odśrodkowej (ruchowej) i efektora

makrofagi -

komórki tkanki łącznej wywodzące się z monocytów (rodzaj krwinek białych), zdolne do fagocytozy i trawienia pochłoniętych bakterii lub fragmentów uszkodzonych komórek i tkanek. Biorą udział w reakcjach obronnych organizmu

mechanoreceptor -

komórka lub narząd odbierający bodźce mechaniczne, takie jak dotyk lub dźwięk

melaniny -

grupa pigmentów o barwie czarnej, brązowej lub żółtej. Występują u grzybów i zwierząt, a u ludzi znajdują się m.in. w komórkach warstwy rozrodczej naskórka (chronią głębsze warstwy skóry przed szkodliwym działaniem promieniowania UV),

menstruacja -

zjawisko fizjologiczne polegające na okresowym (najczęściej co 28 dni) usuwaniu krwi i złuszczonego nabłonka macicy z dróg rodnych dojrzałych płciowo kobiet

metabolizm (przemiana materii) -

ogół reakcji chemicznych i związanych z nimi przemian energetycznych zachodzących w organizmie. Na metabolizm składają się reakcje rozkładu, dostarczające energii (katabolizm), oraz reakcje syntezy, wymagające nakładu energii (anabolizm)

miejsce aktywne enzymu (centrum aktywne enzymu) -

obszar enzymu zdolny do wiązania substratu (substratów) oraz do katalizowania reakcji chemicznej

miejsce allosteryczne (centrum allosteryczne) -

obszar cząsteczki enzymu umożliwiający przyłączenie substancji innej niż tradycyjny substrat, w konsekwencji czego zmienia się kształt cząsteczki enzymu i jego aktywność enzymatyczna

mineralokortykosteroidy -

hormony wytwarzane przez korę nadnerczy regulujące gospodarkę wodno-mineralną. Głównym mineralokortykoidem jest aldosteron

mioglobina -

białko złożone zawierające grupę hemową (hemoproteina), w której skład wchodzi żelazo; czerwony barwnik podobny do hemoglobiny występujący w mięśniach. Ma zdolność odwracalnego łączenia się z tlenem.

mocznik -

rozpuszczalny w wodzie związek chemiczny powstający w organizmach jako jeden z końcowych produktów przemiany białek. Główny produkt wydalania u dorosłych płazów i ssaków

monocyty -

rodzaj krwinek białych niezawierających ziarnistości w cytozolu. Wykazują one zdolność do fagocytozy i ruchu ameboidalnego (pełzakowatego).

morula -

stadium rozwoju zarodkowego zwierząt składające się z kilkudziesięciu komórek tworzących kulistą bryłę

napięcie mięśniowe (tonus) -

fizjologiczny stan ciągłego, lekkiego napięcia mięśni (skurczu), warunkujący m.in. postawę ciała, rysy twarzy i napięcie ścian narządów wewnętrznych, utrzymywany przez serie słabych impulsów nerwowych z OUN

nerwy -

pęczki włókien nerwowych okrytych łącznotkankową otoczką, przewodzące impulsy nerwowe między OUN a pozostałymi narządami. Ze względu na kierunek przewodzenia impulsów wyróżnia się: nerwy czuciowe - przewodzące impulsy nerwowe z receptorów do OUN,

neuroprzekaźniki (neurotransmitery) -

związki chemiczne wydzielane przez zakończenia nerwowe w synapsach, przekazujące sygnały przez synapsy do kolejnych neuronów, a także do komórek mięśniowych i gruczołowych. Należą do nich m.in. acetylocholina, noradrenalina, dopamina i serotonina

neutrofile -

rodzaj krwinek białych, których cytozol zawiera słabo barwiące się ziarnistości. Mają zdolność opuszczania naczyń krwionośnych i przemieszczania się do tkanek. Fagocytują wirusy, bakterie i uszkodzone komórki własnego organizmu

obwodowy układ nerwowy -

część układu nerwowego znajdująca się poza centralnym układem nerwowym (mózgowiem i rdzeniem kręgowym). Obejmuje 12 par nerwów czaszkowych, 31 par nerwów rdzeniowych, zwoje nerwowe i receptory zmysłowe

oddychanie -

wszystkie procesy składające się na wymianę tlenu i dwutlenku węgla między komórkami a otoczeniem. Obejmuje wymianę gazową zewnętrzną (między pęcherzykami płucnymi a krwią), transport gazów przez krew,

oddychanie beztlenowe -

rodzaj oddychania komórkowego, w którym ostatecznym akceptorem elektronów są związki nieorganiczne (np. azotany, siarczany) albo pierwiastki (np. siarka).

oddychanie komórkowe -

zachodzacy w komórkach wieloetapowy proces uzyskiwania energii, polegający na utlenianiu substancji organicznych

oddychanie tlenowe -

rodzaj oddychania komórkowego, w którym ostatecznym akceptorem elektronów jest tlen. Jego substratami są związki organiczne, a produktami ostatecznymi: dwutlenek węgla, woda i energia w postaci ATP. Występuje u większości organizmów

odporność -

niewrażliwość organizmu na działanie drobnoustrojów chorobotwórczych lub ich toksyn

odporność bierna -

czasowa odporność nabyta przez wprowadzenie przeciwciał pochodzących z innego organizmu. Naturalnie występuje u płodu i noworodka (dzięki przeciwciałom matki przenikającym przez łożysko lub dostarczanym wraz z jej mlekiem).

odporność czynna -

trwała odporność uzyskana w efekcie kontaktu z antygenem w sposób naturalny (po przebyciu choroby zakaźnej) lub sztuczny (po podaniu szczepionki)

odporność humoralna -

odporność wywołana obecnością w płynach ustrojowych przeciwciał wytwarzanych przez limfocyty B

odpowiedź immunologiczna -

reakcje zachodzące w organizmie pod wpływem kontaktu z antygenem, zmierzające do jego unieszkodliwienia. W zależności od mechanizmu wyróżnia się odpowiedź komórkową (z udziałem limfocytów, makrofagów) lub humoralną (z udziałem przeciwciał),

odpowiedź immunologiczna pierwotna -

reakcja odpornościowa występująca po pierwszym kontakcie z danym antygenem, zwykle w ciągu kilku dni. Jest ona krótkotrwała i po kilku tygodniach wygasa.

odpowiedź immunologiczna wtórna -

reakcja odpornościowa występująca po drugim i kolejnym kontakcie z danym antygenem. Jest szybsza i silniejsza niż odpowiedź immunologiczna pierwotna, ze względu na obecność komórek pamięci immunologicznej (limfocytów B i T)

odruch -

automatyczna reakcja organizmu na bodziec wewnętrzny lub zewnętrzny, zachodząca za pośrednictwem układu nerwowego

okres refrakcji -

czas, w którym komórka jest niewrażliwa na bodziec występujący po jej uprzednim pobudzeniu co najmniej bodźcem progowym

oksytocyna -

hormon wytwarzany w podwzgórzu, a uwalniany przez tylny płat przysadki. Powoduje skurcze nasieniowodów w trakcie ejakulacji i skurcze macicy w trakcie porodu, stymuluje uwalnianie mleka z gruczołów mlekowych

onkogeny -

geny odpowiedzialne za przemianę zdrowych komórek w komórki nowotworowe (transformacja nowotworowa). Powstają na skutek mutacji protoonkogenów (genów biorących udział w regulacji cyklu komórkowego)

ontogeneza (rozwój osobniczy) -

wszystkie zmiany zachodzące w organizmie od momentu jego powstania aż do śmierci

oocyt -

niedojrzała komórka jajowa zwierząt, w tym człowieka

oogeneza -

proces wytwarzania gamet żeńskich (komórek jajowych)

opony mózgowia i rdzenia kręgowego -

trzy błony łącznotkankowe otaczające mózgowie i rdzeń kręgowy, chroniące te struktury przed urazami mechanicznymi. Opona miękka przylega bezpośrednio do mózgowia oraz rdzenia kręgowego, zawiera liczne naczynia krwionośne.

osłonka mielinowa -

osłonka aksonu powstająca na skutek wielokrotnego owinięcia się komórki glejowej obwodowego układu nerwowego (lemocytu) wokół jego fragmentu.

osłonka przejrzysta -

warstwa przezroczystej, galaretowatej substancji (glikoproteiny) otaczająca oocyt ssaków. Znajduje się między błoną komórkową oocytu a komórkami warstwy ziarnistej

osmoregulacja -

aktywna regulacja ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych, dzięki której ciśnienie to jest względnie stałe

osmoza -

przenikanie rozpuszczalnika przez błonę półprzepuszczalną z roztworu o mniejszym stężeniu substancji do roztworu o większym stężeniu

ośrodkowy układ nerwowy (OUN) -

część układu nerwowego kręgowców obejmująca mózgowie i rdzeń kręgowy

owulacja -

uwolnienie dojrzałej lub dojrzewającej komórki jajowej z jajnika. U kobiet zachodzi ok. 14 dnia cyklu miesiączkowego trwającego 28 dni

parathormon -

hormon wydzielany przez przytarczyce, zwiększający stężenie wapnia we krwi przez jego uwalnianie z kości. Działa antagonistycznie w stosunku do kalcytoniny wydzielanej przez tarczycę

patogen -

czynnik chorobotwórczy. Powoduje zaburzenie reakcji metabolicznych. Patogenami człowieka są czynniki: biologiczne (wirusy, bakterie, grzyby, protisty i pasożytnicze zwierzęta),

pętla nefronu (pętla Henlego) -

odcinek kanalika nerkowego nefronu o kształcie litery U, znajdujący się między kanalikiem krętym I rzędu a kanalikiem krętym II rzędu, wysłany nablonkiem jednowarstwowym płaskim. Odpowiada za zagęszczanie moczu

pH -

ujemny logarytm dziesiętny wartości stężenia molowego jonów wodoru w roztworze. Wielkość określająca odczyn roztworu. Mieści się w granicach od 0 (bardzo silne kwasy) do 14 (bardzo silne zasady). Chemicznie czysta woda ma odczyn obojętny - jej pH wynosi 7

potencjał czynnościowy -

lokalna krótkotrwała zmiana potencjału elektrycznego komórki nerwowej lub mięśniowej w czasie jej aktywności. Potencjał czynnościowy jest rownoważnikiem impulsu nerwowego. Wynosi ok. 30 mV

potencjał spoczynkowy -

potencjał elektryczny niepobudzonej komórki, wynikający z różnicy ładunków elektrycznych po obu stronach błony komórkowej. Zewnętrzna strona błony jest naładowana dodatnio, a wewnętrzna strona - ujemnie.

progesteron -

hormon wytwarzany przez ciałko żółte i łożysko. Umożliwia zagnieżdżenie się zarodka w błonie śluzowej macicy (implantacja) i utrzymanie ciąży

prostaglandyny -

pochodne nienasyconych kwasów tłuszczowych syntetyzowane w komórkach większości zwierząt. Działają miejscowo, powstają wskutek pobudzenia nerwowego.

przeciwciała (immunoglobuliny) -

białka wydzielane przez komórki plazmatyczne (czyli pobudzone limfocyty B) w odpowiedzi na kontakt z antygenami, mające zdolność reagowania przeciw nim

przewodzenie nerwowe -

przekazywanie impulsu nerwowego wzdłuż neuronu od dendrytów przez ciało komórki i akson do następnego neuronu, mięśnia lub gruczołu

przywspółczulny układ nerwowy (parasympatyczny układ nerwowy) -

jedna z dwóch części AUN. Dominuje w trakcie odpoczynku organizmu. Pobudza pracę narządów układu pokarmowego (sprzyjając trawieniu pokarmu i magazynowaniu substancji zapasowych) i hamuje pracę innych narządów

reakcja egzoergiczna -

reakcja chemiczna przebiegająca z wydzielaniem energii

reakcja endoergiczna -

reakcja chemiczna przebiegająca z pochłanianiem energii

renina -

hormon i enzym wytwarzany w nerkach. Oddziałuje na jedno z białek osocza, przekształcając je w angiotensynę, która podnosi ciśnienie krwi i tym samym zwiększa intensywność filtracji w nerkach

resorpcja -

wchłanianie różnych substancji do krwi lub limfy m.in. przez powierzchnię skóry, błon śluzowych, ścianę pęcherzyków płucnych i kanalików nerkowych. Może odbywać się przez dyfuzję, osmozę, transport aktywny, fagocytozę oraz pinocytozę

resorpcja zwrotna (wchłanianie zwrotne) -

wybiórcze usuwanie substancji z moczu pierwotnego i transport tych substancji do krwi. Zachodzi w kanalikach krętych oraz pętli nefronu, powoduje zagęszczenie moczu i zmianę jego składu. W jej wyniku powstaje mocz ostateczny

rodopsyna (czerwień wzrokowa) -

światłoczuły barwnik występujący w pręcikach siatkówki oka kręgowców. W reakcji na światło ulega przemianom, które doprowadzają do powstania impulsu nerwowego

sarkolemma -

błona komórkowa komórek lub włókien mięśniowych

sarkomer -

podstawowa jednostka funkcjonalna mięśnia poprzecznie prążkowanego. Odcinek zawarty między dwiema sąsiednim liniami Z

sarkoplazma -

cytoplazma komórki lub włókna mięśniowego

serotonina -

substancja o charakterze aminokwasowym (pochodna tryptofanu), neuroprzekaźnik w OUN

somatyczny układ nerwowy -

część układu nerwowego odpowiadająca za kontakty organizmu ze środowiskiem zewnętrznym i szybkie reagowanie na zmiany zachodzące w tym środowisku. Unerwia mięśnie szkieletowe, jego działanie w znacznej mierze podlega woli.

spermatocyt -

komórka powstająca podczas spermatogenezy. Daje początek spermatydom, które różnicują się w plemniki

spermatogeneza -

proces wytwarzania gamet męskich (plemników)

spermatyda -

niedojrzała męska komórka rozrodcza przekształcająca się w plemnik. Powstaje podczas spermatogenezy na skutek podziału mejotycznego

spoidło wielkie mózgu (ciało modzelowate) -

duże pasmo włókien nerwowych (istota biała) łączących półkule mózgowe. Jest największym spoidłem mózgu, występuje tylko u ssaków łożyskowych

śródbłonek -

nabłonek jednowarstwowy płaski wyściełający jamy serca oraz naczynia krwionośne i limfatyczne. Syntetyzuje i wydziela prostaglandyny

testosteron -

męski hormon płciowy wytwarzany przez jądra, a także w niewielkich ilościach przez korę nadnerczy, jajniki i łożysko. Wpływa na rozwój i utrzymanie drugo- i trzeciorzędowych męskich cech płciowych

transformacja nowotworowa -

przekształcenie się komórki prawidłowej w komórkę nowotworową. Jej przyczyną są mutacje w obrębie genów biorących udział w regulacji cyklu komórkowego

trombina -

enzym biorący udział w krzepnięciu krwi. Powstaje z zawartej w osoczu krwi protrombiny i powoduje przemianę rozpuszczalnego białka fibrynogenu w nierozpuszczalną fibrynę stanowiącą rusztowanie skrzepu

tyroksyna -

główny hormon wydzielany przez tarczycę. Wpływa na metabolizm, m.in. pobudza procesy utleniania, przyspiesza rozkład tłuszczów do glicerolu i kwasów tłuszczowych, zwiększa wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i jej wykorzystanie przez komórki

ubichinon (koenzym Q, CoQ) -

składnik łańcucha oddechowego pobierający i oddający elektrony. Występuje u bakterii, roślin i zwierząt

układ limbiczny -

zespół struktur korowych i podkorowych mózgowia tworzących układ czynnościowy odpowiadający za zachowania (w tym seksualne), podejmowanie decyzji, emocje, motywację i kształtowanie osobowości, a także zapamiętywanie i rytmy biologiczne

wazopresyna (hormon antydiuretyczny) -

hormon wytwarzany w podwzgórzu, a uwalniany przez tylny płat przysadki. Powoduje zagęszczenie moczu przez wzmożoną resorpcję wody w kanalikach nefronu

węzeł zatokowo-przedsionkowy -

nadrzędny ośrodek automatyzmu serca znajdujący się w tylnej ścianie prawego przedsionka. Tworzy go grupa wyspecjalizowanych komórek mięśniowych, które dostarczają bodźców wyzwalających skurcze serca. Fizjologiczny rozrusznik serca

widmo absorpcji -

miara ilości światła o określonej długość, które zostaje pochłonięte podczas jego przechodzenia przez określoną substancję. Każdy związek chemiczny ma charakterystyczne dla siebie widmo absorpcji

witaminy -

organiczne związki chemiczne, których niewielkie ilości są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Najczęściej wchodzą w skład enzymów jako koenzymy. Nie są syntetyzowane w organizmie człowieka, dlatego muszą być dostarczane z pożywieniem

współczulny układ nerwowy (sympatyczny układ nerwowy) -

jedna z dwóch części AUN. Dominuje w sytuacjach stresowych, przygotowując organizm do walki lub ucieczki. Przyspiesza akcję serca, rozszerza oskrzela, pobudza rozkład glikogenu w wątrobie i zwiększa uwalnianie glukozy do krwi, hamuje pracę żołądka i jelit

wyspy trzustki (wyspy Langerhansa) -

gruczoł wydzielania wewnętrznego (gruczoł dokrewny) w postaci skupień komórek rozrzuconych w miąższu trzustki. Produkują insulinę (komórki B) i glukagon (komórki A) - hormony, które regulują poziom glukozy we krwi

zakrzep -

skrzep krwi utworzony w świetle nieprzerwanego naczynia krwionośnego. Prowadzi do częściowego lub całkowitego zamknięcia światła naczynia, a w konsekwencji do martwicy tkanek pozbawionych dopływu krwi

zapalenie -

reakcja organizmu na czynnik uszkadzający (biologiczny, chemiczny lub fizyczny), objawiajaca się miejscowym zaczerwienieniem, wzrostem temperatury, obrzękiem i bólem.

zastawki -

błoniaste fałdy zapewniające jednokierunkowy przepływ krwi w sercu i naczyniach żylnych oraz limfy w naczyniach limfatycznych

zwój nerwowy -

skupisko ciał komórek nerwowych w obwodowym układzie nerwowym

żółć -

płynna wydzielina wątroby niezbędna do trawienia i wchłaniania tłuszczów