Biologia na czasie 1

adhezja -

przyleganie, zjawisko łączenia się powierzchni dwóch różnych ciał fizycznych. U roślin dzięki adhezji cząsteczki wody przylegają do ścian cewek lub naczyń, zwierzęta wykorzystują to zjawisko przy poruszaniu się po gładkich powierzchniach, np. liściach

anabioza -

przejściowy, odwracalny stan ograniczenia wszystkich funkcji życiowych, pojawiający się w niekorzystnych warunkach środowiska lub w określonej fazie rozwoju osobniczego

anizogamia -

sposób rozmnażania płciowego polegający na łączeniu się dwóch gamet różniących się pod względem budowy i wielkości: większej gamety żeńskiej (makrogamety) z mniejszą gametą męską (mikrogametą)

aplanospory -

nieruchliwe zarodniki występujące np. u grzybów lądowych

apoptoza -

programowana śmierć komórki, fizjologiczny proces obumierania komórki, prowadzący do utrzymania prawidłowej liczby komórek w organizmie

auksyny -

hormony roślinne regulujące wzrost i rozwój roślin. Odpowiadają m.in. za wzrost wydłużeniowy komórek, symulację podziałów komórkowych, powstawanie kallusa, odgrywają też rolę w ruchach organów roślinnych

autotrofy -

organizmy samożywne, wykorzystujące proste związki nieorganiczne (np. tlenek węgla (IV), sole mineralne) do syntezy związków organicznych

bakteriofag -

wirus będący pasożytem bakterii

barwniki fotosyntetyczne -

barwniki zdolne do absorpcji światła, biorące udział w fotosyntezie. Należą do nich chlorofile, barwniki karotenoidowe, barwniki fikobilinowe

barwniki oddechowe -

białka uczestniczące w przenoszeniu tlenu i tlenku węgla (IV) dzięki zdolności odwracalnego wiązania tych gazów. Należą do nich m.in. hemoglobina, mioglobina, hemocyjanina, hemoerytryna i chlorokruoryna

bielmo -

tkanka odżywcza otaczająca zarodek, złożona z komórek triploidalnych. Występuje w nasionach roślin okrytonasiennych

bielmo pierwotne -

tkanka odżywcza otaczająca zarodek, złożona z komórek haploidalnych. Występuje w nasionach roślin nagonasiennych

blastomery -

komórki zarodka powstałe podczas wczesnego etapu rozwoju zarodka (bruzdkowania)

blastula -

wczesne stadium rozwoju zarodka powstałe w wyniku podziałów mitotycznych blastomerów. Ma postać pęcherzyka, którego ściana jest zbudowana z jednej warstwy komórek

bruzdkowanie -

pierwszy etap rozwoju zarodkowego, polegający na podziale mitotycznym zapłodnionego lub niezapłodnionego jaja (dzieworództwo). W efekcie bruzdkowania powstaje blastula

celuloza -

polisacharyd zbudowany z cząsteczek glukozy. Pełni funkcję budulcową - jest głównym składnikiem ścian komórkowych u roślin i protistów grzybopodobnych

cewki -

martwe komórki o wrzecionowatym kształcie, budujące tkankę przewodzącą u paprotników i roślin nagonasiennych. Uczestniczą w transporcie wody, nadają organom sztywność i mechaniczną wytrzymałość

cewki Malpighiego -

narządy wydalnicze owadów, wijów i niektórych pajęczaków. Są to ślepo zakończone, rurkowate uwypuklenia wyrastające na granicy jelita środkowego i tylnego. Uczestniczą w usuwaniu z jamy ciała zbędnych produktów przemiany materii

chemotaksja -

kierunkowy ruch komórki lub organizmu w odpowiedzi na działanie bodźca chemicznego pochodzącego ze środowiska zewnętrznego. Może być dodania (w kierunku wyższego stężenia substancji) lub ujemna (w kierunku niższego stężenia substancji)

chityna -

polisacharyd. Pełni funkcję budulcową - jest głównym składnikiem ścian komórkowych u grzybów i oskórka u stawonogów

choanocyty (komórki kołnierzykowe) -

komórki występujące w wewnętrznej warstwie ciała gąbek, zaopatrzone w wić otoczoną kołnierzykiem. Ruch wici zapewnia przepływ wody przez ciało gąbki, co umożliwia wychwytywanie cząstek pokarmu

chwytniki -

jedno- lub wielokomórkowe struktury służące do przytwierdzenia organizmu do podłoża oraz pobierania z niego wody i składników odżywczych. Występują u mszaków, na przedroślach paprotników, a także u niektórych gatunków protistów

cykl lityczny -

proces infekcyjny wirusa, który kończy się rozpadem (lizą) zainfekowanej przez niego komórki

cykl lizogeniczny -

proces infekcyjny wirusa, w którym jego kwas nukleinowy zastaje wbudowany w materiał genetyczny komórki i razem z nim ulega replikacji

cysta -

1. forma przetrwalnikowa organizmów (np. niektórych bakterii, protistów, bezkręgowców), powstająca w celu ochrony przed niektórymi czynnikami środowiska, np. suszą, niską temperaturą, brakiem pokarmu. Powstaje przez otoczenie organizmu grubą otoczką

cytokininy -

hormony roślinne. Ich funkcja polega przede wszystkim na pobudzaniu podziałów komórkowych

cytoszkielet -

dynamiczna, ulegająca nieustannej przebudowie sieć włókien występująca w cytozolu komórek eukariotycznych. W jego skład wchodzą: mikrotubule, filamenty pośrednie i mikrofilamenty (filamenty aktynowe).

cytozol -

roztwór koloidalny, w którym fazę rozpraszającą stanowi woda, a fazę rozproszoną - inne związki nieorganiczne i organiczne (głównie białka, w tym białka tworzące cytoszkielet). Wypełnia wnętrze komórki, w nim zanurzone są organelle komórkowe

czapeczka -

w korzeniu - zbudowane z tkanki miękiszowej okrycie stożka wzrostu, które chroni stożek przed uszkodzeniami mechanicznymi

desmosom -

rodzaj połączenia międzykomórkowego występujący w nabłonku. Nadaje warstwie utworzonej przez komórki dużą odporność mechaniczną, gdyż spina błony komórkowe i umożliwia zakotwiczenie elementów cytoszkieletu

dyfuzja -

samorzutne, nieodwracalne mieszanie się cząsteczek lub jonów wskutek ich chaotycznych ruchów. Odbywa się zgodnie z różnicą stężeń, czyli z miejsca o większej koncentracji danej substancji do miejsca o mniejszej koncentracji,

dymorfizm płciowy -

zróżnicowanie budowy zewnętrznej osobników obu płci

efyra -

młoda, słabo rozwinięta meduza, stadium rozwojowe niektórych parzydełkowców. Powstaje w wyniku podziału poprzecznego (strobilizacji) polipa

egzocytoza -

proces usuwania z komórki powstałych w jej wnętrzu substancji (np. zbędnych ppm, hormonów, enzymów) za pomocą pęcherzyków transportujących

ektoderma -

zewnętrzna warstwa zarodka w stadium gastruli, jeden z listków zarodkowych

endocytoza -

proces pobierania substancji przez komórkę eukariotyczną z otaczającego środowiska. Umożliwia m.in. pobieranie substancji odżywczych oraz wychwytywanie i niszczenie patogenów. W zależności od pobranego materiału wyróżnia się:

endoderma -

wewnętrzna warstwa zarodka w stadium gastruli, jeden z listków zarodkowych

endospora -

przetrwalnik wytwarzany przez niektóre bakterie. Powstaje wewnątrz komórki na skutek otoczenia części cytoplazmy zawierającej chromosom bakteryjny grubą, wielowarstwową osłoną

endosymbioza -

rodzaj symbiozy polegający na współżyciu dwóch gatunków, przy czym jeden z nich (prokariotyczny lub eukariotyczny) żyje we wnętrzu komórki lub narządu drugiego (eukariotycznego)

endosymbiozy teoria -

teoria wyjaśniająca pochodzenie komórki eukariotycznej. Według jej założeń komórka eukariotyczna powstała wskutek endosymbiozy co najmniej dwóch organizmów prokariotycznych.

epiderma -

1. u parzydełkowców - warstwa komórek wywodzących się z ektodermy, okrywająca ciało od zewnątrz; 2. u roślin - skórka pokrywająca nadziemną część rośliny

estywacja -

sen letni, fizjologiczny stan odrętwienia, występujący okresowo u niektórych gatunków zwierząt (np. lemurków), spowodowany działaniem wysokiej temperatury. Charakteryzuje się zmniejszeniem intensywności zachodzących procesów metabolicznych

fellogen (miazga korkotwórcza) -

wtórna tkanka twórcza roślin wytwarzająca wtórną tkankę okrywającą (korek) oraz pasma tkanki miękiszowej - fellodermę

fitohormony -

związki organiczne naturalnie występujące w roślinach, regulujące ich wzrost i rozwój. Wyróżnia się pięć głównych grup fitohormonów: auksyny, gibereliny, cytokininy, inhibitory wzrostu i etylen

floem (łyko) -

tkanka przewodzącą u roślin, zbudowana z żywych komórek (komórki sitowe, rurki sitowe, komórki przyrurkowe). Transporuje produkty fotosyntezy z liści i łodygi do korzenia

fotoperiodyzm -

zależność procesów życiowych roślin i zwierząt od czasu trwania okresów światła i ciemności

gametangiogamia -

sposób rozmnażania płciowego polegający na łączeniu się całych gametangiów. Zachodzi np. u grzybów (workowce i sprzężniowce)

gametofit -

pokolenie haploidalne roślin, rozmnażające się płciowo za pomocą gamet

gastrolity -

drobne kamienie magazynowane w żołądkach ptaków, służące do rozcierania pokarmu

gastrula -

stadium rozwoju zarodka następujące po blastuli, zbudowane z dwóch (ektodermy i endodermy) lub trzech (ektodermy, mezodermy i endodermy) warstw komórek. Dwuwarstwowa gastrula występuje u gąbek i parzydełkowców, trójwarstwowa u pozostałych zwierząt

genofor (chromosom bakteryjny) -

zwykle kolista cząsteczka DNA, obecna u organizmów prokariotycznych, pełniąca funkcję analogiczną do funkcji chromosomów organizmów eukariotycznych

gibereliny -

hormony roślinne pobudzające m.in. wzrost roślin, podziały komórkowe, kwitnienie, powstawanie owoców, kiełkowanie nasion

gutacja -

zjawisko wydzielania kropli wodnistego płynu na brzegach i wierzchołkach liści przez specjalne otwory (hydatody) w warunkach, gdy transpiracja jest utrudniona, a zawartość wody w glebie duża

helotyzm -

rodzaj symbiozy, w której jeden gatunek odnosi większe korzyści niż drugi. Występuje np. u porostów, gdzie grzyb dominuje nad glonem

hemolimfa -

płyn krążący w otwartych układach krwionośnych bezkręgowców (stawonogów i większości mięczaków) pełniący funkcje analogiczne do krwi i limfy

hermafrodytyzm (obojnactwo) -

występowanie u jednego osobnika jednocześnie męskich i żeńskich gruczołów rozrodczych wytwarzających komórki jajowe i plemniki. Dotyczy przede wszystkim bezkręgowców, m.in. płazińców, pierścienic oraz ślimaków.

heterotrofy -

organizmy cudzożywne, niezdolne do samodzielnego wytwarzania związków organicznych ze związków nieorganicznych. Odżywiają się innymi organizmami albo ich szczątkami

hibernacja -

sen zimowy, fizjologiczny stan odrętwienia, występujący okresowo u niektórych gatunków zwierząt (np. nietoperzy, susłów czy świstaków), spowodowany działaniem niskiej temperatury.

hipoderma -

jednowarstwowy nabłonek o budowie komórkowej lub syncytialnej, występujący pod oskórkiem u niektórych gatunków zwierząt bezkręgowych, np. stawonogów

hymenofor -

spodnia część kapelusza podstawczaków zawierająca warstwę rodzajną (hymenium), złożoną z zarodni oddzielonych od siebie strzępkami płonnymi nietworzącymi zarodników

izogamia -

sposób rozmnażania płciowego polegający na łączeniu się dwóch gamet: męskiej i żeńskiej, identycznych pod względem morfologicznym (izogamety)

kallus -

tkanka przyranna, słabo zróżnicowana, intensywnie dzieląca się tkanka, powstająca u rośliny wskutek przekształcenia miękiszu w pobliżu miejsca uszkodzenia rośliny

kambium -

wtórna tkanka twórcza roślin. Powoduje przyrost wtórny korzeni i łodyg, wytwarza łyko wtórne i drewno wtórne

kapsyd -

białkowa otoczka wirusa złożona z niewielkich jednostek strukturalnych (kapsomerów). Zapewnia wirusowi ochronę i umożliwia mu rozpoznawanie komórek gospodarza

kohezja -

spójność, zjawisko wzajemnego przyciągania się cząsteczek tej samej substancji. Dzięki niej np. woda w naczyniach roślin tworzy nieprzerwany słup

komórka płomykowa -

komórka wydalnicza o gwiaździstym lub gruszkowatym kształcie, budująca protonefrydium u płazińców. Ma w środku kanalik, w którym znajduje się pęczek wici. Wchłania zbędne ppm i przesuwa je za pomocą wici w kierunku kanalików zbiorczych

kosmówka -

najbardziej zewnętrzna błona płodowa zarodka owodniowców. Pośredniczy w odżywianiu zarodka i wymianie gazowej pomiędzy zarodkiem a środowiskiem

kosz skrzelowy -

gardziel prymitywnych strunowców, przebita licznymi szczelinami skrzelowymi. Pełni funkcję narządu oddechowego

ksylem (drewno) -

tkanka przewodzącą u roślin, transportująca wodę i sole mineralne w kierunku od korzeni do łodygi i liści, zbudowana z martwych komórek (cewek i naczyń)

kutykula -

1. u roślin - ochronna warstwa kutyny występująca na skórce nadziemnych części roślin, nieprzepuszczalna dla wody i gazów 2. u zwierząt - warstwa ochronna wytwarzana przez komórki nabłonka części bezkręgowców (oskórek)

kutyna -

substancja tłuszczowa przypominająca wosk, nieprzepuszczająca wody i gazów, odporna na działanie czynników chemicznych. Tworzy warstwę ochronną (kutykulę) na powierzchni nadziemnych części roślin

kwas moczowy -

nietoksyczny, bardzo słabo rozpuszczalny w wodzie produkt przemiany materii, wydalany przez niektóre zwierzęta, m.in. owady, ślimaki lądowe, gady, ptaki

lęgnia -

jednokomórkowe gametangium żeńskie występujące m.in. u protistów roślinopodobnych

listki zarodkowe -

warstwy komórek budujących zarodek, powstające podczas gastrulacji. Zwierzęta mogą wytwarzać dwa listki zarodkowe: ektodermę i endodermę (zwierzęta dwuwarstwowe) lub trzy listki zarodkowe: ektodermę, endodermę i mezodermę (zwierzęta trójwarstwowe

liścienie -

liście zarodkowe, pierwsze liście powstające w zarodku roślin nasiennych

łagiewka pyłkowa -

struktura powstająca podczas kiełkowania ziaren pyłku roślin nasiennych. Służy do transportu plemników do gametofitu żeńskiego, dzięki czemu dochodzi do zapłodnienia

łożysko -

narząd występujący w macicy ciężarnych samic ssaków łożyskowych. Umożliwia wymianę substancji między zarodkiem a organizmem matki

merystem -

tkanka twórcza roślin, zbudowana z żywych komórek zdolnych do regularnych podziałów mitotycznych, w których wyniku powstają nowe generacje komórek różnicujących się w tkanki

metanefrydium -

narząd wydalniczy niektórych bezkręgowców (np. pierścienic), zbudowany zwykle z orzęsionego lejka zbierającego ppm oraz kanalika usuwającego je na zewnątrz ciała

mezoderma -

środkowa warstwa zarodka w stadium gastruli, jeden z listków zarodkowych. Występuje u trójwarstwowców

miękisz -

stała tkanka roślinna zbudowana z żywych komórek, stanowiąca główną część organów roślin. Może ulegać przekształceniu do wtórnych tkanek twórczych.

mikoryza -

rodzaj zależności nieantagonistycznej pomiędzy grzybami a korzeniami roślin. Grzyb zapewnia roślinie lepszy dostęp do wody, składników mineralnych, substancji regulujących wzrost i rozwój,

miksocel -

ostateczna jama ciała stawonogów, powstała podczas rozwoju zarodkowego w wyniku połączenia pozostałości pierwotnej jamy ciała (blastocelu) z jamą wtórną (celomą)

mocznik -

produkt rozkładu białek wydalany przez ryby chrzęstnoszkieletowe, dorosłe płazy i ssaki

morula -

wczesne stadium rozwoju zarodka zwierząt powstałe w wyniku bruzdkowania, forma zarodka zbudowana z kilkudziesięciu blastomerów

naczynia -

1. u roślin - elementy drewna (ksylemu), długie rurki zbudowane z martwych komórek (członów naczyń) ułożonych jedna na drugiej. Uczestniczą w transporcie wody i soli mineralnych, nadają organom roślinnymi sztywność i mechaniczną wytrzymałość

narząd tympanalny -

narząd słuchu owadów występujący u prostoskrzydłych i niektórych motyli. Ma postać cienkich błon z kutykuli, rozpiętych w specjalnych jamkach pancerza.

nasiona -

organy przetrwalne roślin nasiennych, składające się z zarodka, tkanki odżywczej i łupiny nasiennej. Służą do rozprzestrzeniania się roślin nasiennych

nastie -

odwracalne reakcje ruchowe roślin, w których kierunek ruchu nie zależy od kierunku działania bodźca, ale od jego natężenia, np. zamykanie się kwiatów mniszka pospolitego w pochmurne dni, a otwieranie w dni słoneczne

neotenia -

zjawisko osiągania dojrzałości płciowej i zdolności do rozrodu w stadium larwalnym. Występuje u bezkręgowców (głównie larwy pasożytów) i niektórych kręgowców (np. niektóre gatunki płazów)

nóżki ambulakralne -

zakończenia odgałęzień układu ambulakralnego (wodnego) szkarłupni, pełniące różne funkcje: narządu ruchu, zmysłu dotyku, narządu wymiany gazowej

okolnica -

perycykl, zewnętrzna warstwa walca osiowego w korzeniu. Odpowiada m.in. za tworzenie się korzeni bocznych

ommatidium -

element budujący oko złożone, zawierający aparat optyczny załamujący światło, a także komórki receptorowe i barwnikowe. Występuje m.in. u owadów

omocznia -

błona płodowa zarodka owodniowców znajdująca się między owodnią a kosmówką. W jajach gadów i ptaków jest magazynem zbędnych produktów przemiany materii oraz bierze udział w wymianie gazowej,

osmoza -

odmiana dyfuzji prostej polegająca na przenikaniu rozpuszczalnika - wody - przez błonę biologiczną w kierunku zgodnym z różnicą stężeń, co powoduje wyrównanie stężeń substancji po obu stronach błony

ości -

drobne, skostniałe ścięgna występujące między mięśniami ryb kostnoszkieletowych

otolity (statolity) -

kryształki węglanu wapnia lub fosforanu wapnia znajdujące się w narządach zmysłu równowagi zwierząt. Zmiana położenia organizmu w przestrzeni powoduje zmianę położenie otolitów,

owodnia -

błona płodowa bezpośrednio otaczająca zarodek owodniowców. Wydziela płyn owodniowym, który pełni funkcję ochronną i. umożliwia zarodkowi wykonywanie ruchów

parapodium -

pranóże, narząd lokomotoryczny wieloszczetów. Ma postać fałdu ciała, w którym tkwią chitynowe szczecinki

parcie korzeniowe -

ciśnienie hydrostatyczne wodnego roztworu e elementach przewodzących drewna, działające w kierunku od korzeni do łodyg i liści. Jego przejawem jest gutacja oraz tzw. wiosenny płacz roślin

parenchyma -

1. u płazińców - wywodząca się z mezodermy tkanka wypełniająca przestrzenie między narządami. Składa się z różnokształtnych komórek połączonych wypustkami, które m.in. rozprowadzają substancje odżywcze do innych tkanek

partenogeneza (dzieworództwo) -

rodzaj rozmnażania polegający na rozwoju organizmu potomnego z niezapłodnionego jaja. Występuje u nicieni, niektórych owadów, nielicznych ryb, płazów i gadów

pelikula -

porywająca ciało niektórych protistów błona komórkowa wraz z przylegającą do niej cytoplazmą. Nadają kształt komórce oraz pośredniczy w wymianie substancji między komórką a otoczeniem

peryderma (korkowica) -

tkanka okrywająca u roślin wieloletnich. W jej skład wchodzą: miazga korkotwórcza (fellogen) i wytworzone przez nią tkanki, korek oraz pasma tkanki miękiszowej (felloderma)

pierwiastki biogenne -

pierwiastki wchodzące w skład związków organicznych budujących wszystkie organizmy: wegiel (C), wodór (H), tlen (O), azot (N), fosfor (P) i siarka (S)

pierwotna jama ciała (blastocel) -

wypełnione płynem wnętrze blastuli

plazmid -

zwykle kolista, niewielka cząsteczka DNA stanowiąca część genomu, m.in. bakterii. Zawiera geny warunkujące cechy, które nie zawsze są niezbędne do życia (np. odporność na antybiotyki)

plazmodesmy -

cienkie pasma cytozolu przechodzące przez kanaliki w ścianie komórkowej, łączące bezpośrednio sąsiadujące ze sobą komórki roślinne. Umożliwiają transport niektórych związków m.in. fosfolipidów, aminokwasów i kwasów nukleinowych

plemnia -

gametangium męskie, komórka lub organ rośliny, w którym powstają gamety męskie

podwójne oddychanie -

mechanizm wymiany gazowej u ptaków, charakteryzuje się tym, że świeże powietrze przepływa przez płuca zawsze w jednym kierunku (od tyłu do przodu), zarówno podczas wdechu jak i wydechu

podwójne zapłodnienie -

typ zapłodnienia występujący u roślin okrytonasiennych. Polega na tym, że jedna z komórek plemnikowych łączy się z komórką jajową, w wyniku czego powstaje zygota, z której rozwija się zarodek,

pokładełko -

narząd znajdujący się w okolicy otworu płciowego u samic niektórych gatunków owadów i pajęczaków. Umożliwia składanie jaj w trudno dostępnych miejscach (np. w glebie, w ciele innych zwierząt)

potencjał wody -

pojęcie stosowane w fizjologii roślin, miara zdolności komórki do pobierania wody na zasadzie osmozy. Potencjał czystej wody wynosi zero Pa. Rozpuszczanie w niej substancji powoduje spadek potencjału wody - przyjmuje on wówczas wartość ujemną.

pranercze -

parzysty narząd wydalniczy występujący u dorosłych bezowodniowców i zarodków owodniowców. Jest zbudowany z orzęsionego lejka oraz nefronu, który składa się z ciał nerkowych oraz prostych i krętych kanalików nerkowych. Zbiera zbędne ppm z jamy ciała i krwi

prion -

chorobotwórcza cząsteczka białka o takiej samej kolejności aminokwasów jak jej odpowiednik występujący w prawidłowej komórce, jednak o innej strukturze przestrzennej, co sprawia, że jest infekcyjna

protonefrydia -

narządy wydalnicze występujące u niektórych bezkręgowców (np. płazińców). Mają postać kanalików, których jeden koniec otwiera się na zewnątrz ciała, a drugi jest ślepo zakończony przez komórkę płomykową zaopatrzoną w wici wystające do światła kanalika

przednercze -

parzysty narząd wydalniczy występujący w rozwoju zarodkowym bezżuchwowców i niektórych dorosłych ryb oraz płazów bezogonowych. Jest zbudowany z kanalików otwierających się do jamy ciała orzęsionym lekiem. Lejek zbiera zbędne ppm z jamy ciała

przetchlinka -

1. u roślin - zespół luźno ułożonych komórek występujących w zwartej tkance korka. Umożliwia wymianę gazową między przestworami międzykomórkowymi wewnątrz organu a otoczeniem;

przetrwalniki -

twory wytwarzane przez organizmy (np. bakterie, grzyby), w niesprzyjających warunkach środowiska (zima, susza), odporne na czynniki fizyczne i chemiczne. W sprzyjających warunkach rozwijają się z nich organizmy aktywne metaboliczne

pseudopodia (nibynóżki) -

różnokształtne wypustki cytoplazmatyczne. Umożliwiają ruch komórek, odżywianie się na drodze fagocytozy i reagowanie na bodźce. Występują m.in. u niektórych gatunków protistów

rabdity -

struktury w kształcie pręcików wytwarzane przez komórki nabłonka niektórych płazińców (wirków), służące do ataku lub obrony. Wyrzucone do wody szybko pęcznieją i pokrywają się śluzem, krępując ruch ofiary lub napastnika

rodnia -

gametangium żeńskie, komórka lub organ rośliny, w którym powstają gamety żeńskie. Występuje u mszaków, paprotników i nagozalążkowych

ropalia (ciałka brzeżne) -

struktury występujące u meduz w obwodowej części parasola, zawierające narządy równowagi (statocysty) i skupiska komórek światłoczułych (oczka)

ryzoderma -

skórka pokrywająca podziemny pęd rośliny. Charakteryzuje się brakiem kutykuli i aparatów szparkowych oraz włosków ochronnych. Niektóre jej komórki wytwarzają włośniki uczestniczące w pobieraniu wody i soli mineralnych

segmentacja (metameria) -

podział ciała zwierząt na odcinki o podobnym planie budowy. Może być zupełna, tj. obejmować całe ciało łącznie z narządami wewnętrznymi (np. pierścienice z wyjątkiem pijawek), tylko zewnętrzna (np. widoczna jedynie w pokryciu ciała - u stawonogów),

skórka -

pierwotna tkanka okrywająca roślin, zbudowana najczęściej z pojedynczej warstwy żywych, ściśle do siebie przylegających komórek. Wyróżnia się dwa rodzaje skórki: epidermę i ryzodermę

somatogamia -

sposób rozmnażania płciowego grzybów. Polega na łączeniu się pojedynczych komórek (np. drożdżak) lub zrastaniu się zróżnicowanych płciowo strzępek niektórych grzybów (np. podstawczaki)

sporofil -

liść zarodnionośny, liść na którym występują zarodnie (sporangia)

sporofilostan -

kłos zarodnionośny, skupienie liści zarodnionośnych na szczycie odgałęzienia pędu, występuje np. u widłaków

sporofit -

pokolenie diploidalne u roślin, rozmnażające się bezpłciowo. Wytwarza haploidalne zarodniki, z których rozwija się następnie gametofit

statocysta -

narząd zmysłu równowagi występujący m.in. u parzydełkowców, płazińców, mięczaków i osłonic. Składa się z wypełnionego płynem pęcherzyka utworzonego przez komórki nabłonka czuciowego zaopatrzone w wypustki

stek (kloaka) -

końcowy odcinek układu pokarmowego, do którego uchodzą przewody układu rozrodczego i wydalniczego. Występuje u wielu gatunków ryb, wszystkich płazów, gadów i ptaków oraz części ssaków (stekowców)

strobilizacja -

1. sposób rozmnażania bezpłciowego polipów krążkopławów. Polega na podziale poprzecznym polipa na liczne krążki, które po oderwaniu się od jego ciała stają się efyrami (niedojrzałymi płciowo meduzami)

struna grzbietowa -

szkielet wewnętrzny w postaci elastycznego pręta zbudowanego z ciasno upakowanych komórek tkanki łącznej. Występuje u zarodków wszystkich strunowców, a u niektórych z nich zachowuje się przez całe życie (np. u lancetnika i większości bezżuchwowców).

taksje -

reakcje ruchowe organizmu lub komórki w odpowiedzi na bodźce fizyczne lub chemiczne pochodzące ze środowiska zewnętrznego. Mogą być dodatnie (przemieszczanie się w kierunku bodźca) lub ujemne (przemieszczanie się w kierunku przeciwnym od bodźca)

telom -

szczytowy, nierozgałęziony odcinek bezlistnego pędu, zawierający tkanki przewodzące

teoria telomowa -

teoria, zgodnie z którą organy roślinne (łodyga, liście, korzeń) pochodzą od przekształconych jednostek morfologicznych nazywanych telomami

transpiracja -

zjawisko parowania wody z nadziemnych części rośliny, odbywające się głównie poprzez aparaty szparkowe i przetchlinki

trofofile -

liście, które pełnią funkcję asymilacyjną

troposporofile -

liście, które pełnią funkcję asymilacyjną i wytwarzają zarodnie

tropizmy -

ruchy wzrostowe roślin i zwierząt osiadłych, będące reakcją na działający kierunkowo bodziec. Polegają na wygnaniu się części lub całego ciała w kierunku bodźca (tropizm dodatni) lub w kierunku przeciwnym (tropizm ujemny)

turgor -

1. stan wysycenia żywych komórek lub tkanek roślinnych wodą. Umożliwia utrzymanie kształtu i określonej pozycji przez całą roślinę, która nie ma wykształconej tkanki mechanicznej, lub przez jej organy

tylakoidy (chromatofory) -

błoniaste struktury obecne w chloroplastach roślin, roślinopodobnych protistów i komórkach bakterii fotosyntetyzujących. W ich błony są wbudowane barwniki aktywne w procesie fotosyntezy, m.in. u bakterii - bakteriochlorofili

układ ambulakralny (układ wodny) -

występujący wyłącznie u szkarłupni system kanalików, w których krąży płyn o składzie przybliżonym do wody morskiej. Pełni funkcję lokomotoryczną, a także czuciową i oddechową.

urwistki -

struktury plechy porostów, służące do rozmnażania bezpłciowego, formujące się wewnątrz plechy i wydostające się przez jej pęknięcia. Zawierają od jednej do kilku komórek zielenic lub sinic otoczonych strzępkami grzyba

wibrysy -

włosy czuciowe, zatokowe, z reguły są długie i sztywne. Stanowią bardzo czuły narząd dotyku. Występują u wielu gatunków ssaków, najczęściej na głowie. Wibrysy wargi górnej nazywane są u zwierząt wąsami

wirion -

kampletna cząstka wirusa, występująca w środowisku pozakomórkowym i zdolna do atakowania komórek

wiriod -

czynnik zakaźny mniejszy niż wirus, zbudowany jedynie z RNA, bez otoczki białkowej. Potrafi się namnażać, wykorzystując enzymy gospodarza

wtórna jama ciała (celoma) -

przestrzeń w ciele zarodka otoczona mezodermą i wypełniona płynem, pojawiająca się w trakcie rozwoju zarodkowego pierścienic, stawonogów, mięczaków, szkarłupni oraz wszystkich strunowców

zalążek -

żeński organ rozmnażania płciowego roślin nasiennych, w którym rozwija się gametofit żeński (woreczek zalążkowy). Po procesie zapłodnienia przekształca się w nasienie

zanercze (nerka) -

parzysty narząd wydalniczy występujący u dorosłych gadów, ptaków i ssaków. Jest zbudowany z nefronów, które składają się z ciałek nerkowych oraz prostych i krętych kanalików nerkowych. Zbiera produkty przemiany materii z krwi

zarodnia -

jedno- lub wielokomórkowy organ, wewnątrz którego powstają zarodniki. Służy do rozmnażania bezpłciowego u protistów, grzybów i roślin

zarodnik (spora) -

komórka służąca do bezpłciowego rozmnażania się protistów, grzybów i roślin

zoospory -

ruchliwe zarodniki zaopatrzone w wici wytwarzane przez większość protistów roślinopodobnych i niektóre protisty grzybopodobne

zygospora -

wielokomórkowa struktura powstająca w wyniku zlania się gametangiów, otoczona grubą ścianą komórkową. Jest odporna na niekorzystne warunki otoczenia, występuje podczas rozmnażania się grzybów np. pleśniaka

zygota -

komórka powstała w wyniku zapłodnienia, czyli połączenia się komórki jajowej z plemnikiem