Terminy

Hylozoizm

gr. hyle - materia, dzoon - życie Pogląd głoszący, że wszelka materia jest obdarzona życiem. Tales z Miletu

Arche

Prapoczątek, prazasada wszystkiego, pramateria, z której rozwinęła się cała przyroda.

Apeiron

Coś, co istnieje wiecznie, nie ma granic, jest ilościowo i jakościowo nieokreślone, jako coś, z czego powstało wszystko, co istnieje.

Metempsychoza

Inaczej reinkarnacja, wędrówka duszy przez łańcuch kolejnych wcieleń, odradzanie się duszy człowieka w innym ciele.

Dualizm

Pogląd oparty na przekonaniu, że rzyczywistość składa się z dwóch niesprowadzalnych do siebie czynników (wykluczających się bądź uzupełniających). Rozróżnia się: dualizm metafizyczny uznający istnienie materii i ducha oraz dualizm antropologiczny rozróżniający ciało i duszę.

Wariabilizm

Przekonanie o tym, że w świecie panuje nieustanna zmienność zjawisk. Heraklit

Logos

Powszechne prawo rządzące wszelkimi zjawiskami przyrody, bezosobowy rozum kosmiczny odpowiedzialny za ład świata. Pojęcie wprowadzone przez Heraklita.

Agnostycyzm

Stanowisko filozoficzne, w którym głosi się, że niemożliwe jest częściowe lub całkowite poznanie rzeczywistości, wykraczające poza dostępne zmysłom zjawiska.

Byt

Podstawowe pojęcie ontologii na oznaczenie wszystkiego tego, co jest, co istnieje w jakikolwiek sposób.

Fenomenalizm

Pogląd filozoficzny głoszący iż bezpośrednio dostępne są ludziom tylko układy doznań zmysłowych i emocjonalnych (nazywane fenomenami) i nie istnieje możliwość bezpośredniego poznania bytów "samych w sobie".

Erystyka

Sztuka prowadzenia sporów w taki sposób, aby skutecznie obalić argumenty przeciwnika lub przekonać go do swojej tezy.

Relatywizm

Pogląd, w którym uznaje się, że poznanie oraz wartości mają charakter względny, zależny od subiektywnych ocen.

Sensualizm

Pogląd zakładający, że źródłem wiedzy ludzkiej są wrażenia dostarczane umysłowi za pośrednictwem zmysłów.

Daimonion

Głos wewnętrzny powstrzymujący człowieka przed czynieniem zła; sumienie.

Metoda elenktyczna

Metoda prowadzenia dyskusji, polegająca na zbijaniu kolejnych argumentów przeciwnika i wykazywaniu absurdalności jego tez.

Maieutyka

Metoda prowadzenia dialogu polegająca na takim zadawaniu pytań, aby pomóc dotrzeć do prawdy tym, w których drzemie ona w nieuświadomiony sposób.

Kosmopolityzm

Traktowanie całego świata jako ojczyzny; postawa, w której człowiek uważa się za obywatela całego świata.

Hedonizm

Doktryna filozoficzna i postawa etyczna uznająca, że najważniejszym dobrem i celem ludzkich dążeń jest przyjemność.

Idee

Samodzielne byty niezłożone, niezmienne, wieczne, doskonałe i duchowe, będące prawzorami zmiennych rzeczy materialnych, które poznaje się rozumowo.

Anamneza

Przypomnienie sobie przez duszę idei, które oglądała przed połączeniem z ciałem człowieka.

Dialektyka

Sztuka prowadzenia dyskusji, metoda dochodzenia do prawdy przez ujawnianie i przezwyciężanie sprzeczności w rozumowaniu przeciwnika.

Cnota

Pierwotnie "dzielność", "odwaga" wojownika. W sensie etycznym - zespół cech uznawanych za najwyższe dobro człowieka.

Utopia

gr. ou - nie, topos - miejsce Wizja państwa idealnego ze względu na ustrój polityczny, gospodarczy i społeczny, w rzeczywistości jednak nieistniejącego i niemożliwego do zrealizowania.

Kalokagatia

gr. kalos - piękny, agathos - dobry Ideał człowieka, w którym w harmonijny sposób łączą się cielesne piękno oraz etyczna dobroć i cnota.

Mimesis

gr. mimesis - naśladownictwo KAtegoria estetyczna oznaczająca naśladowanie w sztuce natury, a więc zarówno rzeczywistości, życia, jak też ludzkich emocji i czynności.

Demiurg

gr. demiurgos - artysta, twórca Pierwotnie rzemieślnik lub twórca. U Platona - boski budowniczy świata.

Przedstawienie kataleptyczne

U stoików wrażenie, które otrzymało przyzwolenie logosu.

Teoria wiecznego powrotu

U bstoików: wszystko powstaje z ognia jako pramaterii, pramateria przyjmuje różne postaci, a następnie w "pożarze świata" stapia się w jedno.

Apatheia

gr. beznamiętność, stoicki spokój

Egalitaryzm

U stoików: cnota (arete) jest możliwa dla osiągnięcia dla wszystkich ludzi

Gradualizm

U Filona: pogląd głoszący, że trzeba wyprowadzać stopni pośrednie między opozycjami.

Autarkia

samowystarczalność, poleganie na samym sobie

Ataraksja

Niewzruszoność, równowaga ducha, ideał spokoju wewnętrznego człowieka

Paralelizm psychofizyczny

U Spinozy: pogląd głoszący, że umysł i ciało nie oddziałowują na siebie, bo są równoległe

Prawo ciągłości

U Leibniza: w świecie panuje ciągłość, każde zjawisko jest przejściem między innymi zjawiskami

Teodycea

U Leibniza: gr. teos-Bóg, dike-sprawiedliwośc, oczyszczenie Boga z odpowiedzialności za istnienie zła

Empiryzm genetyczny

Locke: pogląd głoszący, że umysł na początku jest pozbawiony wszelkich pojęć (tabula rasa), pojecia powstają w wyniku doświadczeń.

Reprezentacjonizm

Locke: pogląd głoszący, że dane nam są tylko reprezentacje przedmiotów, nie one same

Supranaturalizm

Augustyn: koncepcja głosząca istnienei rzeczywistości nadpryrodzonej, różnej od przyrodzonej, ale wywierającej na nią decydujący wpływ

Egzemplaryzm

Augustyn: wszystkie byty stworzone są obrazami wzorcowych idei boskich

Iluminacja

Augustyn: akt dokonujący się dzięki łasce Bożej, w którym dochodzi do spotęgowania myśli i poznania prawd wiecznych