biologia definicje 8

haploidalny

określenie komórki, której jadro zawiera pojedyńczy zespół chromosomów, oznaczany symbolem n, lub organizm zbudowany z takich komórek.

Hardy'ego i Weinberga prawo

prawo głoszace, że w populacji bedacej w równowadze genetycznej, tj. przy braków procesów mikroewolucyjnych (mutacji, dryfu genetycznego, przepływu genów, doboru naturalnego), częstość alleli nie ulega zmianie.

harmonijka beta I

drugorzędowa struktura białek przypominajaca regularna harmonijkę

harmonijka beta II

powstaje dzięki obecności wiazan wodorowych między dwoma różnymi łańcuchami polipeptydowymi lub dwoma regionami tego samego łańcucha polipeptydowego.

haustorium, ssawka

wyspecjalizowane odgałęzienie strzępki grzyba pasożytniczego, wnikajace do komórki żywiciela, by czerpać z niej substancje odżywcze.

Haversa kanały

kanały w osteonach- jednostkach strukturalnych tkanki kostnej zbitej; zawieraja naczynia krwionośne i nerwy.

heksoza

monosacharyd (jednocukier, cukier prosty) o sześciowęglowej czasteczce.

helikazy

enzymy odpowiedzialne za rozplatanie dwułańcuchowej czasteczki DNA podczas jej replikacji

heliotropizm

zdolność liści i kwiatów niektórych roślin do zwracania się prostopadle lub równolegle do kierunku padania promieni słonecznych.

hemizygotyczny

majacy tylko jeden allel w danym locus; np. mężczyzna jest hemizygotyczny dla wszystkich genów z chromosomu X.

hemocel

jama ciała niektórych bezkręgowców (np. stawonogów) o otwartym układzie krażenia.

hemocyjanina

barwnik przenoszacy tlen; występuje w hemolimfie niektórych mięczaków i stawonogów.

hemofilia

choroba dziedziczna objawiajaca się zaburzeniami krzepliwości krwi, jedna z jej postaci, hemofilię A, wywołuje recesywna mutacja genu zlokalizowanego w chromosomie X.

hemoglobina

czerwony barwnik białkowy zawierajacy żelazo i występujacy we krwi, gdzie służy do przenoszenia tlenui dwutlenku węgla, bierze także udział w regulacji pH.

hemolimfa

płyn krażacy w ciele bezkręgowców o otwartym układzie krażenia, np. u stawonogów i niektórych mięczaków.

Henlego pętla

U- kształtny odcinek kanalika nerkowego w nefronie ssaka, łaczacy kanalik kręty bliższy z dalszym.

hermafrodyta, obojniak

organizm majace męskie i żeńskie narzady rozrodcze

heterochromatyna

silnie skondensowana, nieaktywna genetycznie (niezdolna do transkrypcji) chromatyna.

heterocysta

zmodyfikowana komórka wegetatywna cyjanobakterii zdolna do wiazania azotu atmosferycznego w warunkach beztlenowych.

heterogametyczny

termin określajacy osobnika wytwarzajacego dwa typy gamet, różniace sie chromosomem płciowym; mężczyźni sa heterogametyczni (XY), gdyż wytwarzaja plemniki zawierajace chromosom X lub Y.

heterotalliczny, różnoplechowy

określenie niektórych glonów i grzybów, u których występuja dwa typy kojarzeniowe (mating types); rozmnażanie płciowe zachodzi tylko wtedy, gdy dojdzie do połaczenia dwóch różnych szczepów oznaczanych jako (+) i (-).

heterotrof

organizm niezdolny do syntezy substancji pokarmowych ze zwiazków nieorganicznych, czerpiacy energię i materiał do budowy swojego ciała z innych organizmów, np. odżywiajac się nimi. H. jest również zwany konsumentem.

heterozygotyczny

majacy w danym locus parę różnych alleli.

hibernacja

odrętwienie organizmu w odpowiedzi na znaczne obniżenie temperatury otoczenia i brak pokarmu.

hierarchia dominacji

układ społeczny w którym każdy osobnik ma określona pozycję, wyższa od osobnika niższego ranga. H.d. hamuje agresję wewnatrz populacji.

hiperpolaryzacja

zmiana potencjału błony komórkowej sprawiajaca, że wnętrze komórki staje się silniej elektroujemne niż w potencjale spoczynkowym błony.

hipertoniczny

termin odnoszacy się do roztworu o wyższym ciśnieniu osmotycznym (tj. wyższym stężeniu rozpuszczonej substancji) niż roztworu stanowiacego punkt odniesienia.

hipokotyl

część pędu zarodkowego lub siewki rośliny łaczaca korzeń zarodkowy (radykulę) z liścieniami.

hipoteza

próba naukowego wyjaśnienia natury zaobserwowanego zjawiska lub zależności między zjawiskami.

hipotoniczny

termin odnoszacy się do roztworu o niższym ciśnieniu osmotycznym (tj. niższym stężeniu rozpuszczonej substancji) niż roztworu stanowiacego punkt odniesienia.

histamina

substancja uwalniana m.in. przez komórki tuczne, bioraca udział w reakcjach alergicznych i zapalnych.

histony

niskoczasteczkowe białka zasadowe o ładunku dodatnim występujace w jadrze komórkowym; wiaża się z ujemnie naładowanymi czasteczkami DNA.

homeboks

krótka sekwencja DNA (długości ok. 180 par zasad) występujaca w wielu genach homeotycznych, a także w niektórych innych genach uczestniczacych w procesach rozwojowych.

homeodomena

fragment białka zawierajacy ok. 60 aminokwasów, kodowany przez homeoboks;h. składa się z cztereach alfa-helis, z której jedna pełni rolę elementu rozpoznawczego i może wiazać się ze specyficznymi sekwencjami DNA, wpływajac na ich transkrypcję.

homeostatyczne organizmy

mechanizmy regulacyjne utrzymujace homeostazę.

homeostaza

stabilność środowiska wewnętrznego organizmu; zdolność organizmu do utrzymania takiej stabilności

homeotyczny gen

gen kontrolujacy powstawanie specyficznych struktur w rozwoju zarodka. Geny te poczatkowo zidentyfikowano u mutantów owadów, u których dany narzad wykształcał się w nietypowym miejscu, np. zamiast czułków wyrastały na głowie odnóża kroczne.

hominid

przedstawiciel wymarłych lub żyjacych współcześnie hominidów (Hominidae).

hominoidy

grupa złożona z małp człekokształtnych i hominidów.

homogametyczny

termin określajacy osobnika wytwarzajacego gamety z jednakowymi chromosomami płciowymi; kobiety sa homogametyczne (XX), gdyż wytwarzaja komórki jajowe zawierajace tylko chromosom X.

homologia

podobieństwo cech różnych gatunków będace wynikiem ich pochodzenia od wspólnego przodka; cechy wykazujace h. sa zwane cechami homologicznymi

homologiczne chromosomy

chromosomy podobne pod względem morfologicznym i genetycznym. W komórkach człowieka występuja 23 pary chromosomów homologicznych; jeden z każdej pary pochodzi od matki, a drugi od ojca.

homoplazja

podobieństwo cech różnych gatunków będace wynikiem ewolucji zbieżnej (konwergencji), a nie dziedziczenia po wspólnym przodku. Cechy wykazujace takie podobieństwa sa zwane cechami homoplastycznymi.

homotalliczny, jednakoplechowy

określenie niektórych glonów i grzybów, u których występuje samozapłodnienie wynikajace z wytwarzania przez tę sama plechę męskich i żeńskich gamet.

homozygotyczny

majacy w danym locus parę identycznych alleli.

hormon

zwiazek organiczny wytwarzany w określonej części ciała organizmu wielokomórkowego i transportowany do innej jego części, gdzie wpływa specyficznie na metabolizm określonych komórek.

chormon dojrzewania pęcherzyków jajnikowych

hormon gonadotropowy wydzielany przez przedni płat przysadki, stymuluje rozwój pęcherzyków jajnikowych w jajnikach samic inwytwarzanie nasienia w jadrach samców.

hormon uwalniajacy gonadotropiny

wydzielany przez podwzgórze hormon stymulujacy przedni płat przysadki do wydzielania hormonów gonadotropowych: hormonu dojrzewania pęcherzyków jajnikowych (FSH) i hormonu luteinizujacego (LH).

hormon wzrostu, somatotropina

hormon wydzielany przez przedni płat przysadki; stymuluje wzrost tkanek ciała.

hormony gonadotropowe

hormony wytwarzane przez przedni płat przysadki, stymulujace jadra i jajniki, należa do nich hormon dojrzewania pęcherzyków jajnikowych (fsh) i hormon luteinizujacy (LH).

Hox geny

geny zawierajace homeoboxy i wyznaczajace przedio-tylna oś ciała zwierzat podczas ich rozwoju.

humoralna odporność, o. zależna od przeciwciał

typ odporności nabytej (swoistej), w której limfocyty B po przekształceniu się w komórki plazmatyczne wytwarzaja przeciwciała wiażace się z obcymi antygenami, powodujac ich zniszczenie.

Huntingtona choroba, plàsawica Huntingtona

choroba genetyczna spowodowana mutacja autosomalna dominujaca; prowadzi do zaburzeń umysłowych i fizycznych.

hybrydyzacja

w biologii molekularnej łaczenie na zasadzie komplementarności zasad jednoniciowej czasteczki kwasu nukleinowego (DNa lub RNA) z druga jednoniciowa czasteczka tego kwasu pochodzaca z innego źródła.

hybrydyzacja fluorescencyjna in situ

metoda wykrywania specyficznych fragmentów chromosomów przez hybrydyzacje DNA, obraz mikroskopowy uzyskuje się dzięki zastosowaniu barwników fluorescensyjnych do znakowania komplementarnych nici DNA.

hydrofilowy

łatwo łaczacy się z woda, do której ma większe powinowactwo niż czasteczki wody wzajemnie do siebie.

hydrofobowy

trudno łaczacy się z woda, do której ma mniejsze powinowactwo niż czasteczki wody wzajemnie do siebie.

hydroksylowa grupa

polarna grupa funkcyjna oznaczana symbolem -OH.

hydroksylowy jon

anion (czasteczka naładowana ujemnie) zawierajacy atom tlenu i wodoru, oznaczany symbolem OH-.

hydroliza

reakcja, w której z udziałem czasteczki wody następuje rozerwanie wiazania kowalencyjnego w zwiazku chemicznym, np. AB+H2O-->AH+BOH.

hydrologiczny cykl

naturalny obieg wody w biosferze, obejmujacy parowanie, opady atmosferyczne i spływ wody do mórz i oceanów; c.h. jest stałym źródłem świeżej wody dla organizmów ladowych.

hydroponika

uprawa roślin w napowietrzonym roztworze soli mineralnych pełniacym role pożywki.

hydrostatyczny szkielet

szkielet niektórych bezkręgowców, pełni swoja funkcję dzieki współdziałaniu mięśni i płynu wypełniajacego jame ciała.

Hypotricha

rzad orzęsków o ciele spłaszczonym grzbietobrzusznie i specyficznym sposobie lokomocji za pomoca cirri.

iloczynu reguła

sposób obliczania prawdopodobieństwa zajścia zdarzeń niezależnych przez mnożenie prawdopodobieńst zajścia każdego z nich oddzielnie.

ilościowa cecha

cecha wykazujaca zmienność ciagła, np. masa ciała, wzrost. W wykształceniu c.i. bierze udział większa liczba genów zwanych poligenami.

imaginalne dyski, imaginalne tarcze

parzyste struktury w ciele larw owadów, różnicujace się w określone narzady podczas przeobrażania w imago.

imago

owad doskonały, tj. dojrzała postać owada.

imbibicja

pobieranie wody przez nasiona w okresie poprzedzajacym kiełkowanie.

imigracja

rodzaj wędrówki polegajacy na osiedlaniu się osobników jednej populacji na obszarze zajmowanym przez inna populację, której liczebność w wyniku tego rośnie.

immunologiczna odpowiedź

reakcja organizmu na rozpoznanie obcych makroczasteczek, polegajaca na uruchomieniu eliminujacych je mechanizmów.

implantacja

zagnieżdżenie rozwijajacego się zarodka w błonie śluzowej macicy.

imprinting 1

zjawisko zróżnicowanej ekspresji genu w zależności od pochodzenia: ojcowskiego lub matczynego; zwane również imprintingiem genomowym.

imprinting 2

nauka polegajaca na wybiórczym zapamiętywaniu cech rodzica lub obiektu znajdujacego się w najbliższym otoczeniu młodego ptaka lub ssaka w najwcześniejszym okresie życia (w ciagu kilku godzin po wykluciu lub urodzeniu), zwana także wpajaniem.

in vitro

poza żywym organizmem (dosłownie "w szkle" np. w probówce).

in vivo

wewnatrz żywego organizmu

inbred, kojarzenie krewniacze, kojarzenie wsobne

kojarzenie osobników podobnych genetycznie. W każdym zinbredowanym pokoleniu wzrasta frekwencja genotypów homozygotycznych.

indukcja 1

różnicowanie się komórki lub grupy komórek pod wpływem oddziaływania komórek sasiednich.

indukcja 2

rozumowanie indukcyjne (inductive reasoning), tj. formułowanie ogólnego wniosku lub ogólnej zasady na podstawie szczegółowych obserwacji.

indukowanie dopasowanie

zmiana konformacji miejsca aktywnego enzymu pod wpływem zwiazania się z substratem.

induktor

czasteczka przyłaczajaca się do białka represorowego i inaktywujaca je, co umożliwia rozpoczęcie transkrypcji.