Socjologia - pojęcia cz. II

GRUPY EKSKLUZYWNE

inaczej zamknięte, czyli takie, do których przyjęcie obwarowane jest bardzo trudnymi, rygorystycznymi warunkami.

GRUPY INKLUZYWNE

inaczej otwarte, czyli takie, które akceptują wszystkich chętnych do przystąpienia.

GRUPY ISTOTNE

takie, które jednostka selekcjonuje spośród wielości różnych grup, do których należy i do których przywiązuje szczególne subiektywne znaczenie.

GRUPY JEDNOFUNKCYJNE

inaczej wyspecjalizowane, czyli takie, w których członkowie podejmują jeden tylko typ działalności.

GRUPY ODNIESIENIA

zbiorowości, z którymi wiążą nas subiektywne, „wirtualneʺ relacje, mimo że do nich nie należymy.

GRUPY ODNIESIENIA NORMATYWNEGO

takie, z których czerpiemy i przyjmujemy normy i wartości kształtujące nasze działania.

GRUPY ODNIESIENIA PORÓWNAWCZEGO

takie, z którymi konfrontujemy nasze osiągnięcia, standard życia, zasób władzy, poziom prestiżu itp

GRUPY PIERWOTNE

niewielkie, nieformalne, spontaniczne, o bezpośrednich kontaktach i interakcjach (twarzą w twarz) członków rozpoznających się nawzajem, podejmujących zróżnicowane działania, częściowo z pobudek autotelicznych

GRUPY TOTALITARNE

takie, które kontrolują i ingerują w całokształt życia swoich członków w dziedzinach nie związanych bezpośrednio z członkostwem w grupie, a także w sferze prywatnej.

GRUPY WIELOFUNKCYJNE

takie, w których członkowie podejmują różnorodne formy działalności.

GRUPY WTÓRNE

takie, które liczą wielu członków, w większości wzajemnie anonimowych, pomiędzy którymi zachodzą sformalizowane i pośrednie stosunki realizujące się w wysoce wyspecjalizowanych działaniach.

GRUPY ZADANIOWE

takie, które zostały celowo powołane do rozwiązania jakiegoś problemu lub zrealizowania zadania praktycznego

GRUPY ŻARŁOCZNE

takie, które wymagają od swoich członków maksymalnego zaangażowania, nieustannego uczestnictwa, pełnego poświęcenia, niepodzielnej lojalności

KAPITAŁ SPOŁECZNY

więzi zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń.

KONTRSOCJALIZACJA

kultywowanie przeciwnych reguł i wzorów niż te uznawane przez grupy, od których chcemy się dystansować, będące naszymi negatywnymi grupami odniesienia

NEGATYWNE GRUPY ODNIESIENIA

takie, które budzą u nas repulsję i od których staramy się zdystansować poprzez przyjmowanie przeciwnych wzorów i reguł postępowania

POZYTYWNE GRUPY ODNIESIENIA

takie, z którymi się identyfikujemy, porównujemy i których standardy normatywne staramy się naśladować, dążąc do uzyskania pełnego członkostwa.

PRÓŻNIA SOCJOLOGICZNA

pusta przestrzeń pomiędzy publiczną sferą polityki a prywatną sferą rodzinną, która zazwyczaj wypełniana jest przez dobrowolne stowarzyszenia.

SOCJALIZACJA

proces kształtowania mentalności, postaw i działań ludzi przez społeczeństwo.

SOCJALIZACJA WYPRZEDZAJĄCA

naśladowanie reguł i wzorów, a zwłaszcza sposobu i stylu życia środowisk, do których aspirujemy i w których chcielibyśmy zostać zaakceptowani

TRIADA:

grupa trójosobowa, trójkąt

WSPÓLNOTY LOKALNE

zbiorowości zamieszkałe na wspólnym terenie, w ramach których ludzie na ogół znający się nawzajem realizują większość swojej życiowej aktywności, obdarzając je silną identyfikacją i czyniąc uczestnictwo elementem własnej, indywidualnej tożsamości.

ZADANIA ADDYTYWNE

takie, których szybkość i skuteczność realizacji zależy wprost od liczby uczestniczących osób.

ZADANIA KONIUNKTYWNE

takie, w których tempo i intensywność działań muszą być dostosowane do najsłabszych uczestników grupy.

ZADANIA KOOPERACYJNE

takie, których realizacja wymaga podziału funkcji, współpracy i koordynacji działań wyspecjalizowanych, co z reguły narzuca potrzebę kierownictwa lub przywództwa.

AKULTURACJA

proces wdrażania jednostki do kultury innej niż ta, którą nabyła przez wychowanie (socjalizację).

AMALGAMACJA KULTUROWA

mieszanie się elementów kulturowych pochodzących z różnych kultur, prowadzące do wytworzenia się swoistego nowego systemu kulturowego.

CYWILIZACJA

zestaw przedmiotów materialnych, idei konstrukcyjnych czy inżynierskich zrealizowanych w tych przedmiotach (a więc inaczej ‐ technologii) oraz umiejętności właściwego posługiwania się nimi (kompetencji praktycznych).

DOMINACJA KULTUROWA

przewaga jednej kultury nad innymi wynikająca albo z atrakcyjności proponowanego przez nią sposobu życia, albo siły militarnej lub ekonomicznej reprezentujących ją społeczeństw, albo umiejętności i technik indoktrynacyjnych, propagandowych czy marketingowych, albo wszystkich tych okoliczności razem. Efektem jest jednokierunkowa dyfuzja kulturowa i erozja kultur lokalnych.

DYFUZJA KULTURY

przepływ elementów kulturowych lub całych kompleksów czy konfiguracji kulturowych między odmiennymi kulturami

DYSONANS KULTUROWY

sprzeczność treści kulturowych ‐ oczekiwań normatywnych, sposobów myślenia, stylów konsumpcji ‐ narzucanych jednostce przez różne kultury, którym równocześnie podlega.

ETNOCENTRYZM

przekonanie o oczywistym, niekwestionowalnym charakterze sposobu życia własnej społeczności lub nawet o szczególnej wartości własnej kultury i jej przewadze nad innymi.

FAKTY SPOŁECZNE

treści świadomościowe i normatywne, które obiektywizują się w zbiorowości i wywierają ograniczający i przymuszający wpływ na jej członków.

IMPERIALIZM KULTUROWY

narzucanie kultury dominującej w skali regionalnej, kontynentalnej czy globalnej.

KOMPLEKS KULTUROWY

powiązany zbiór elementów kulturowych o wspólnej treści lub wspólnej funkcji (np. reguły savoir‐vivreʹu).

KONFIGURACJA KULTUROWA

zbiór różnorodnych elementów kulturowych skupionych wokół jednego obiektu, idei czy wartości (np. kultura samochodowa, cywilizacja naukowa, kultura konsumpcyjna).

KONFLIKT KULTUROWY

niechęć, wrogość lub walka między stykającymi się ze sobą zbiorowo‐ściami o odmiennych, kulturowo dyktowanych sposobach życia.

KONFLIKT POKOLEŃ

odmiana konfliktu kulturowego nasilająca się w okresach szybkich zmian kulturowych, gdy pokolenie młodsze internalizuje nowe wzory kulturowe odmienne od wzorów typowych dla pokolenia starszego.

KONTAKT KULTUROWY

nawiązanie interakcji i stosunków społecznych przez zbiorowości żyjące w obrębie odmiennych kultur.

KONTRKULTURA

sposób życia świadomie i celowo przeciwstawiany dominującej w danym społeczeństwie kulturze.

KULTURA

całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości, na który składa się wszystko to, co ludzie „robią, myślą i posiadająʺ jako członkowie społeczeństwa (wzory działania, myślenia i wyposażenia materialnego).

KULTURA IDEALNA

czy inaczej ‐ symboliczna): zbiór charakterystycznych dla danej społeczności przekonań, poglądów, wierzeń, a także znaczeń wiązanych ze zjawiskami i przedmiotami, zakodowanych najpełniej w języku

KULTURA MATERIALNA

zbiór charakterystycznych dla danej zbiorowości obiektów ‐ narzędzi, urządzeń, domostw, ubrań, pożywienia, środków komunikacji, zwierząt gospodarskich itp.

KULTURA NORMATYWNA

zbiór charakterystycznych dla danej społeczności reguł postępowania ‐ norm i wartości.

KULTURA PONADNARODOWA

wzory działania, myślenia i wyposażenia materialnego wspólne dla społeczności regionalnych, kontynentalnych czy nawet dla społeczeństwa globalnego (np. kultura europejska, kultura islamu).

NIEKOMPETENCJA KULTUROWA

brak wiedzy, umiejętności, nawyków i odruchów niezbędnych do wykorzystania nowych urządzeń technicznych oraz do akceptacji nowych sposobów myślenia i nowych wzorów stosunków międzyludzkich czy form organizacyjnych.

PARTYKULARYZMY KULTUROWE

wyjątkowe, „egzotyczneʺ sposoby życia, ograniczone początkowo tylko do jednej, konkretnej kultury.

PLURALIZM KULTUROWY

w sensie pierwszym, wielość i różnorodność kultur, zarówno następujących po sobie w wymiarze historycznym, jak i koegzystujących współcześnie. W sensie drugim, stanowisko ideologiczne podkreślające prawo różnych społeczności do odmiennych sposobów życia, a nawet lansujące tezę o pełnej równości wszystkich kultur.

PRESJE KRZYŻUJĄCE SIĘ

równoczesny nacisk rozmaitych nakładających się na siebie i niezgodnych w swoich treściach kultur, w których obrębie żyje jednostka.

PRZEŻYTKI KULTUROWE

elementy tradycji kulturowej, które całkowicie zmieniły swoją pierwotną funkcję.

RELATYWIZM KULTUROWY

świadomość ogromnej różnorodności kultur i historycznych uwarunkowań odrębności kulturowych.

RURALIZM

swoisty sposób życia ‐ kompleks reguł, idei i urządzeń ‐ charakterystyczny dla mieszkańców wsi.

RYS KULTUROWY

(inaczej ‐ element kulturowy): najmniejszy wyróżnialny składnik kultury (pojedyncza reguła, idea lub obiekt).

RYTUAŁY

indywidualne albo zbiorowe sposoby działania przebiegające według precyzyjnie i formalnie określonego scenariusza, do którego pod silną presją muszą stosować się wszyscy uczestnicy.

SAMOŚWIADOMOŚĆ KULTUROWA

umiejętność oddzielenia reguł kulturowych od codziennych, rutynowych praktyk, co pozwala traktować własny sposób życia jako jeden tylko z możliwych, a nie absolutnie słuszny. Warunek postawy relatywistycznej i tolerancji.

SUBKULTURA

odrębności sposobu życia mniejszych zbiorowości mieszczących się w zasięgu uznanej przez ich członków kultury szerszej, nadrzędnej. Inaczej „wariacjeʺ wokół wspólnego trzonu kultury.

TOLERANCJA

akceptacja odmienności kulturowej lub nawet traktowanie jej jako wartości wzbogacającej repertuar sposobów życia

TOŻSAMOŚĆ KULTUROWA

unikalny dla każdej jednostki zestaw czerpanych z różnych źródeł treści kulturowych, z którymi się identyfikuje, realizowany w życiu tej jednostki

TRADYCJA KULTUROWA

skumulowany, odziedziczony historycznie dorobek kulturowy danej zbiorowości.

TRZON KULTURY

wartości, idee czy obiekty dla danej kultury centralne, decydujące o jej odrębności.

UNIWERSALIA KULTUROWE

rysy kulturowe spotykane we wszystkich znanych społeczeństwach, historycznych i współczesnych

URBANIZM

swoisty sposób życia ‐ kompleks reguł, idei i urządzeń ‐ charakterystyczny dla mieszkańców miast.

ZAPÓŹNIENIE KULTUROWE

asynchronia stopnia rozwoju różnych składników konfiguracji kulturowej (np. brak regulacji prawnej pozwalającej stosować dokonane już odkrycia naukowe czy innowacje techniczne).

AMBIWALENCJA NORMY

rozbieżność oczekiwań dyktowanych przez pojedynczą normę.

ANOMIA

stan chaosu wśród norm i wartości, zanik jednoznacznych drogowskazów postępowania.

ANTYNOMIA NORMATYWNA:

odmienna, a nawet przeciwstawna regulacja tej samej kwestii przez różne podsystemy normatywne (np. prawo inaczej niż moralność) lub przez różne normy w ramach tego samego podsystemu.

ASYNCHRONIA NORMATYWNA

koegzystencja norm i wartości pochodzących z różnych okresów historycznych.

BUNT

odrzucenie obowiązujących procedur, z całym bagażem norm i wartości, ale zarazem zaproponowanie procedur alternatywnych: nowych sposobów życia realizujących nowe normy i nowe wartości.

DEWIACJA

postępowanie niezgodne z odnoszącymi się do danej jednostki i do sytuacji, w której działa, regułami społecznymi (normami i wartościami).

DUALIZM KULTUROWY

(inaczej ‐ dysonans kulturowy): sytuacja po głębokich przełomach społecznych, gdy dawna i nowa kultura zderzają się ze sobą i wchodzą w silny konflikt.

IMPERATYWY KULTUROWE

kategoryczne żądania pewnego sposobu postępowania lub realizacji pewnego celu, szeroko uznawane w danej społeczności.

INNOWACJA:

akceptacja celów dyktowanych przez rozpowszechnione wartości, ale szukanie dla ich realizacji nowych sposobów, różnych od normatywnie przepisanych. Jest to cząstkowe zastosowanie się do wskazanej w kulturze procedury: tylko do zawartych w niej wartości, a odrzucenie norm.

INSTYTUCJA

zbiór reguł związany z określonym kontekstem społecznym, realizujący podobne, istotne społecznie funkcje

KONFORMIZM

sytuacja, gdy ludzie postępują zgodnie z regułami, które ich dotyczą (to znaczy odnoszą się do ich pozycji społecznej, do sytuacji w jakiej działają i nie są wyłączone przez jakieś okoliczności szczególne).

KONTEKST REGUŁY

określone wyraźnie lub przyjęte implicite przesłanki określające sytuacje i podmioty, do których reguła się odnosi.

LEGALIZM

literalne i skrupulatne przestrzeganie reguł bez względu na ich treść, zgodnie z przekonaniem, że należy zawsze stosować się do obowiązujących zasad

MORALNOŚĆ

zbiór norm i wartości, których naruszenie jest mocno piętnowane przez zbiorowość, ponieważ dotyczą zasadniczych i uniwersalnych problemów pojawiających się w stosunkach międzyludzkich, których rozwiązanie nie jest obojętne dla dobra partnerów.

NEGATYWIZM

(inaczej ‐ kontraformizm): bezrefleksyjny stosunek do reguły, abstrahujący od jej treści, a odrzucający ją tylko z uwagi na źródło, z którego reguła pochodzi

NONKONFORMIZM:

dewiacja demonstrowana publicznie w proteście przeciwko obowiązującym normom czy wartościom.

NORMY KULTUROWE

takie reguły, których przedmiotem są właściwe, oczekiwane, obarczone powinnością sposoby czy metody działania, a więc środki stosowane dla osiągnięcia celu.

OPORTUNIZM

przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania i przekonania o jej niesłuszności

PRAWO

system norm i wartości stanowionych i skodyfikowanych, na których straży stoją specjalne instytucje dysponujące przymusem państwowym

PREFERENCJE

reguły opisujące wzorcowe, heroiczne ideały postępowania, których jednak trudno wymagać od wszystkich.

PREWENCJA OGÓLNA

odstraszający wobec potencjalnych przestępców efekt publicznie wykonanej lub anonsowanej kary

PROCEDURY

wiązki norm i wartości, regulujące typowe sposoby osiągania danych celów

PRZYZWOLENIE

reguła dopuszczająca, ale nie zalecająca ani nie wymagająca pewnego sposobu postępowania czy realizacji pewnego celu.

REGUŁY PARTYKULARNE

takie, które są realizowane tylko w jednym kontekście społecznym, występują w ramach jednej tylko instytucji.

REGUŁY UNIWERSALNE

(inaczej ‐ międzyinstytucjonalne): takie, które znajdują zastosowanie w wielu kontekstach społecznych, wchodzą w zakres wielu instytucji.

RELATYWIZACJA PERSONALNA REGUŁY:

określenie, kogo reguła dotyczy, przez wskazanie pozycji (ról) osób jej podlegających.

RELATYWIZACJA SYTUACYJNA REGUŁY

określenie, często sformułowane implicite, w jakich sytuacjach reguła obowiązuje, a jakie wyłączają jej stosowalność.

REZYGNACJA

odrzucenie przez jednostkę całej przepisanej w kulturze procedury, zarówno zawartych w niej norm, jak i wartości

ROLA SPOŁECZNA

zbiór norm i wartości związanych z określoną pozycją społeczną, przepisany dla tej pozycji i wymagany od każdego, kto pozycję tę zajmuje.

RYTUALIZM:

kurczowe trzymanie się pewnych tradycyjnych sposobów postępowania, a więc gorliwe przestrzeganie norm, przy zupełnym abstrahowaniu od celów, które miały być w ten sposób realizowane, czyli z ignorowaniem odpowiednich wartości.

SANKCJE SPOŁECZNE:

reakcje społeczne ‐ karzące lub nagradzające ‐ na działania regulowane normatywnie, czyli takie, z którymi związane są określone oczekiwania społeczne

SYSTEM AKSJO‐NORMATYWNY

powiązany zespół reguł ‐ norm i wartości ‐ dotyczących wszelkich przejawów życia społecznego, charakterystyczny dla danej kultury.

WARTOŚCI KULTUROWE

takie reguły, których przedmiotem są pożądane, godne, słuszne cele działań.

ZWYCZAJE

reguły o charakterze konwencjonalnym, w zasadzie1 obojętne dla dobra innych, spontanicznie wytwarzające się w zbiorowości, dotyczące codziennego przebiegu żyda społecznego i stosunkowo słabo sankcjonowane.

DYSKRYMINACJA

mniejsze szansę dostępu do wykształcenia, zawodu, majątku, praw politycznych, prestiżu i innych cenionych dóbr, z tej tylko racji, że ktoś jest członkiem grupy będącej przedmiotem przesądów czy negatywnych stereotypów i bez uwzględnienia jego indywidualnych kwalifikacji czy zasług.

EKSTERMINACJA

fizyczne eliminowanie członków grupy lub całej grupy postrzeganej za pomocą szczególnie nasilonych negatywnych stereotypów czy przesądów

IDEOLOGIE

zbiory lub systemy idei, które dostarczają uzasadnienia, legitymizacji, wsparcia, jakimś partykularnym interesom grupowym lub utwierdzają grupową tożsamość

JĘZYK

system powiązanych ze sobą symboli uznawanych w danej społeczności (inaczej: których znaczenie jest dla członków tej społeczności takie samo).

JĘZYK CIAŁA

poza, postawa cielesna, która w kulturze danej zbiorowości kojarzy się z jakimś stanem emocjonalnym, nastawieniem czy cechami osobowościowymi partnera.

JĘZYK NATURALNY

system symboli wytworzony spontanicznie przez daną zbiorowość w długim procesie historycznej akumulacji

JĘZYK SZTUCZNY

system symboli skonstruowany celowo dla zapewnienia komunikacji międzyludzkiej w jakimś specyficznym zakresie.

MORALE GRUPY

silne więzi społeczne między członkami grupy, solidarność grupowa, wzajemna lojalność i zaufanie.

MYŚLENIE GRUPOWE

zupełna zatrata przez grupę poczucia rzeczywistości, przecenianie własnej siły i możliwości działania, samozadowolenie i arogancja, co związane jest z nadmierną spoistością i solidarnością w obrębie grupy, a także jej izolacją od otoczenia i zamknięciem się we własnym świecie

PIKTOGRAM

obrazek, który ma w graficznym uproszczeniu symbolizować obiekt czy stan, z którym skojarzenie pragniemy wywołać

PRZESĄD

negatywny stereotyp mocno zabarwiony emocjonalnie.

SEGREGACJA:

prawnie lub zwyczajowo zagwarantowana izolacja jednostek należących do grup, których dotyczą przesądy i negatywne stereotypy (przeważnie mniejszości etnicznych czy rasowych).

STEREOTYP

uproszczony, jednostronny, skrajnie wyjaskrawiony obraz pewnej zbiorowości, traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżnicowany, niezależnie od ich przymiotów indywidualnych.

SYMBOL

wskaźnik pewnego stanu rzeczy oparty na przyjętej w danej zbiorowości dowolnej konwencji.

SZOWINIZM GRUPOWY

przeświadczenie o wyjątkowych zaletach własnej zbiorowości, któremu towarzyszy zaniżona ocena innych

ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA

zbiór szeroko rozpowszechnionych i akceptowanych w danej zbiorowości poglądów, idei i przekonań, które stają się wzorcami czy schematami myślenia wpajanymi jej członkom i egzekwowanymi przez społeczny nacisk

ZNAK

wskaźnik pewnego stanu rzeczy oparty na prawidłowościach przyrodniczych, w myśl których występuje on razem z tym stanem lub go poprzedza

BILANS ZAUFANIA

charakterystyczny dla danej jednostki lub instytucji zestaw obiektów, wobec których przejawia zaufanie, oraz zestaw podmiotów, które wyrażają zaufanie wobec niej.

DZIAŁANIA REPREZENTACYJNE

(inaczej ‐ powiernicze): takie, które podejmowane są w imieniu innych osób i kierowane ich interesem.

IMPULS ZAUFANIA

dyspozycja osobowościowa w różnym stopniu rozwinięta u różnych osób, skłaniająca do udzielania zaufania a priori

KULTURA NIEUFNOŚCI

(inaczej ‐ kultura cynizmu): rozpowszechniona i uogólniona podejrzliwość w stosunku do osób i instytucji, nakazująca nieustannie monitorować i kontrolować ich działania w obawie przed oszustwami, nadużyciami, kłamstwami, nierzetelnością, spiskami i konspiracją.

KULTURA ZAUFANIA

uogólnione zaufanie przenikające całą zbiorowość i traktowane jako obowiązująca reguła postępowania (metaforycznie: klimat czy atmosfera zaufania w społeczności).

MIĘKKIE ZMIENNE

trudne do empirycznej operacjonalizacji, ale bardzo istotne czynniki życia społecznego z dziedziny kultury, mentalności zbiorowej, świadomości społecznej, tożsamości kolektywnej, więzi międzyludzkiej, emocji i nastrojów społecznych, itp.

REPUTACJA

znana nam historia wcześniejszych działań danych osób czy instytucji, konsekwentnie i w rozmaitych sytuacjach przejawiających oczekiwane przez nas walory ‐ efektywność, racjonalność, rzetelność, szlachetność itp.

RYZYKO

prawdopodobieństwo negatywnych konsekwencji działania podejmowanego w warunkach niepewności.

UOGÓLNIONE ZAUFANIE

gotowość do podejmowania działań, oparta na oczekiwaniu a priori, że większość ludzi i instytucji będzie działać w sposób dla nas korzystny.

ZAUFANIE

wyrażone w działaniu wobec partnera oczekiwanie, że jego reakcje będą dla nas korzystne. Inaczej: podejmowany w warunkach niepewności zakład na temat tego, co uczyni partner.

ZAUFANIE INSTYTUCJONALNE

kierowane ku wielkim organizacjom, a pośrednio masom anonimowych funkcjonariuszy i reprezentantów takich organizacji, pełniących w nich zróżnicowane role społeczne.

ZAUFANIE KOMERCYJNE

wyrażone w decyzji kupna przekonanie o niezawodności, jakości, użyteczności towarów, a pośrednio o rzetelności i kompetencji ich producentów.

ZAUFANIE OSOBISTE

kierowane ku konkretnym, znanym nam osobom

ZAUFANIE POZYCYJNE

kierowane a prańʹku każdemu, kto zajmuje określoną, godną zaufania pozycję społeczną (pełni określoną rolę).

ZAUFANIE SYSTEMOWE

poczucie bezpieczeństwa egzystencjalnego, oparte na przekonaniu o efektywności, rzetelności, sprawiedliwości systemu społeczno‐politycznego czy ustroju, w obrębie którego żyjemy.

ZAUFANIE TECHNOLOGICZNE

wiara w niezawodność systemów technicznych, które nas otaczają we współczesnym świecie i których wykorzystywanie jest dla nas niezbędne do życia, a równocześnie tajniki ich funkcjonowania są nam nieznane. Pośrednio jest to zaufanie do konstruktorów i operatorów takich systemów.

ASYMILACJA

roztopienie się mniejszości etnicznej czy rasowej w grupie większościowej i tym samym uzyskanie pełnej partycypacji w jej szansach życiowych.

AWANS ZAWODOWY:

uzyskanie wyższej pozycji zawodowej (stanowiska) lub wejście do wyżej cenionej grupy zawodowej niż ta, z którą jest się aktualnie związanym.

BIEGUNOWY MODEL KLAS SPOŁECZNYCH

upraszczający obraz społeczeństwa, w którym wyróżnia się tylko dwie radykalnie przeciwstawne klasy ‐ panującą i podporządkowaną ‐pomijając wszelkie ugrupowania pośrednie.

DEGRADACJA ZAWODOWA

przejście na niższą pozycję zawodową (utrata stanowiska) lub podjęcie zawodu niżej cenionego niż aktualnie wykonywany

DYCHOTOMICZNA WIZJA NIERÓWNOŚCI

obraz społeczeństwa, w którym podkreśla się przeciwstawność dwóch klas społecznych: właścicieli środków produkcji i pracowników pozbawionych własności.

GRADACYJNA WIZJA NIERÓWNOŚCI

obraz społeczeństwa, w którym kładzie się nacisk na stopniowalne różnice i nierówności między jednostkami lub zbiorowościami w ramach różnych hierarchii stratyfikacji społecznej.

KANAŁY RUCHLIWOŚCI SPOŁECZNEJ

typowe scenariusze awansu czy kariery otwarte w danym społeczeństwie.

KAPITAŁ KULTUROWY

nawyki, umiejętności, odruchy nabyte przez socjalizację w grupach elitarnych, o wyższej pozycji społecznej i wykształceniu, które ułatwiają utrzymanie (reprodukcję) takich elitarnych pozycji, a także są symbolem przynależności do grup elitarnych.

KARIERA

sekwencja następujących po sobie w toku biografii zmian sytuacji zawodowej, w szczególności kolejnych awansów

KASTA

warstwa społeczna zamknięta, ograniczona do wyraźnie ustalonego grona, do którego wejść można tylko przez urodzenie i nie można wyjść aż do śmierci.

KLASA DLA SIEBIE

klasa społeczna w końcowym momencie krystalizacji, gdy obok wspólnoty interesów ekonomicznych dysponuje rozwiniętą świadomością klasową i formami organizacyjnymi pozwalającymi na prowadzenie walki klasowej.

KLASA SPOŁECZNA

wielki segment społeczeństwa obejmujący osoby o podobnej sytuacji własnościowej (zwłaszcza w zakresie posiadania środków produkcyjnych, czyli kapitału ekonomicznego).

KLASA ŚREDNIA

szeroka zbiorowość ludzi zatrudnionych w bardzo różnych wymagających kwalifikacji i wykształcenia zawodach, a także prowadzących własne niewielkie firmy czy przedsiębiorstwa i z tego tytułu posiadających godziwy, choć nie elitarny, standard materialny.

KLASA W SOBIE

klasa społeczna w początkowym momencie krystalizacji, gdy duży segment społeczeństwa posiada obiektywnie wspólne interesy ekonomiczne, nie jest jednak tego świadomy.

KONWERSJA KAPITAŁU

zdobycie lub podwyższenie przez jednostkę lub grupę społecznie cenionych zasobów jednego rodzaju dzięki posiadaniu zasobów innego rodzaju (np. wykorzystanie władzy lub prestiżu dla zdobycia korzyści majątkowych).

NIERÓWNOŚĆ SPOŁECZNA

wynikająca z przynależności do różnych grup, albo z zajmowania różnych pozycji społecznych, a nie z racji jakichkolwiek cech cielesnych czy psychicznych, nierówność dostępu (lub szans dostępu) do społecznie cenionych dóbr.

PRESTIŻ

szacunek społeczny, uznanie wyrażane jednostce lub grupie, którego najwyższą postacią jest sława.

PUŁAP STRATYFIKACYJNY

jawna lub utajona, ale realna granica awansu dostępnego dla pewnych kategorii społecznych czy grup (np. mniejszości rasowych czy etnicznych).

RODZAJ MĘSKI l ŻEŃSKI (gender)

kulturowo zdefiniowane i uwypuklone cechy związane z różnicą płci, podkreślające odmienność sytuacji społecznej, predyspozycji zawodowych, szans awansowych, wzorów kariery itp.

ROZBIEŻNOŚĆ (DYSHARMONIA) HIERARCHII STRATYFIKACYJNYCH:

sytuacja, w której określona pozycja jednostki lub grupy na jednej z drabin nierówności nie oznacza podobnej pozycji w obrębie innych hierarchii stratyfikacyjnych.

RUCHLIWOŚĆ MIĘDZYPOKOLENIOWA

awans lub degradacja jednostki lub grupy w długim okresie obejmującym życie dwóch lub więcej pokoleń

RUCHLIWOŚĆ PIONOWA

przemieszczanie się jednostek lub zbiorowości pomiędzy szczeblami hierarchii stratyfikacyjnych: awans lub degradacja.

RUCHLIWOŚĆ WEWNĄTRZPOKOLENIOWA

awans lub degradacja jednostki lub grupy w toku życia jednego pokolenia.

SPOŁECZEŃSTWO OTWARTE

takie, w którym awans jednostkowy lub grupowy jest nie tylko w szerokim zakresie możliwy, ale silnie kulturowo oczekiwany i wymagany

SPOŁECZEŃSTWO ZAMKNIĘTE

takie, które ogranicza lub całkowicie zamyka możliwości awansu w hierarchiach społecznych.

STRATYFIKACJA SPOŁECZNA (inaczej ‐ uwarstwienie):

hierarchia warstw społecznych o większych lub mniejszych szansach dostępu do jakiegoś społecznie cenionego dobra: bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji

SZANSĘ ŻYCIOWE

prawdopodobieństwo uzyskania społecznie cenionych dóbr‐ majątku, władzy, prestiżu, edukacji, zdrowia itp.

ŚWIADOMOŚĆ KLASOWA

rozpowszechniona wśród członków zbiorowości o podobnych interesach ekonomicznych artykulacja ideologiczna tych interesów, rozpoznanie zagrażających tym interesom wrogów klasowych oraz pojawiająca się na tym tle silna tożsamość grupowa i gotowość do walki o realizację klasowych celów.

WARSTWY SPOŁECZNE

kategorie i grupy społeczne powiązane realną więzią subiektywną i obiektywną, różniące się między sobą zbiorowymi szansami osiągania społecznie cenionych dóbr ‐ bogactwa, władzy, prestiżu, edukacji itp. oraz wynikającym z tego poziomem i stylem życia, typową ideologią i obyczajami.

WARSTWY STATYSTYCZNE

liczebnie określone populacje zajmujące określone szczeble w hierarchiach stratyfikacyjnych.

WARTOŚĆ DODATKOWA

zysk właściciela środków produkcji wynikający z zawłaszczenia różnicy między wartością produktów wytworzonych przez pracownika, a jego płacą roboczą

ZBIEŻNOŚĆ (HARMONIA) HIERARCHII STRATYFIKACYJNYCH

sytuacja, w której wysoka (lub niska) pozycja jednostki lub grupy na jednej z drabin nierówności społecznej odpowiada wysokiej (lub niskiej) pozycji w ramach innych hierarchii stratyfikacyjnych.