Słownictwo

antonimy właściwe

leksemy, które pozostają w logicznym stosunku przeciwień-stwa według stopnia natężenia tej samej właściwości, cechy, stanu, np. wysoki-niski, głośny-cichy, wejść-wyjść

antonimy komplementarne

leksemy, które pozostają w logicznym stosunku prze-ciwieństwa; znaczenie antonimu komplementarnego wynika jednak z zaprzeczenia drugiego członu takiej pary antonimicznej, np. martwy-żywy (=nie martwy), wolny-zajęty (=nie wolny)

archaizm leksykalny

wyraz, który wyszedł z użycia, np. zalterować ’zmartwić się’, krynica ‘źródło’

archaizm semantyczny

dawne, nieznane dziś znaczenie wyrazu, np. siła ’ wiele’, zaćma ‘ciemność’, przytomny ‘obecny’

archaizm słowotwórczy

wyraz utworzony w niespotykany dziś sposób, np. z za-stosowaniem innych niż współcześnie formantów, por. kawalec – dziś: kawałek, ogrodny – dziś: ogrodowy, wzajem – dziś: wzajemnie, jednako – dziś: jednakowo

argotyzm

wyraz (ewentualnie związek frazeologiczny), który trafił do języka ogól-nego z gwary zawodowej lub środowiskowej (np. ciupa ‘więzienie’, bluzg ‘poniżanie słowne, obrażanie słowem’ ← z gwary więziennej)

biblizm

wyraz, wyrażenie lub zwrot, którego źródłem jest Biblia, np.: alfa i omega, chodzić od Annasza do Kajfasza, egipskie ciemności, faryzeusz, hiobowe wieści, judaszowe srebrniki (pieniądze), kolos na glinianych nogach, matuzalemowe lata, niewierny Tomasz

błędne koło pośrednie

błąd w definicji polegający na tym, że pojęcie A zdefinio-wane jest przy użyciu pojęcia B, a do zdefiniowania pojęcia B użyto znowu pojęcia A

definicja gramatyczna

definicja słownikowa, która określa hasło jako część mowy, a także zawiera informacje o jego cechach gramatycznych, zwłaszcza składniowych; definicje tego typu podawane są zwykle przy nieodmiennych częściach mowy (spójnikach, przyimkach)

definicja klasyczna

definicja klasyczna – operacja językowa prowadząca do oddania znaczenia danego wyrażenia z wykorzystaniem innych wyrażeń językowych poprzez wskazanie części wspólnej zakresów dwóch nazw: genus proximum i differentia specifica

definicja kognitywna

definicja, której celem jest oddanie całego bogactwa znaczeniowego słowa, bez ograniczania się do składników „koniecznych i wystarczających”; podawane są w niej wszystkie składniki ustabilizowane w zbiorowej naiwnej świadomości użytkowników języka

definicja kontekstowa

definicja, której definiendum zawiera wyrażenie definiowa-ne wraz typowym dla niego kontekstem, np.: Coroczne zdarzenia powtarzają się co rok; Jeśli kogoś zemdliło, to poczuł się niedobrze i był bliski zwymiotowania tego, co zjadł

definicja ostensywna

definicja, która polega na zademonstrowaniu lub wskazaniu przykładu; składa się z wypowiedzi zawierającej definiowane wyrażenie „To jest P” oraz wskazania za pomocą gestu przykładów ilustrujących definiowane wyrażenie

definicja perswazyjna

definicja słownikowa, której zadaniem jest ukształtowanie określonej postawy (skojarzeń) wobec przedmiotu, do którego odnosi się definiowane wyrażenie

definicja realnoznaczeniowa

definicja słownikowa, która wyjaśnia treści znacze-niowe hasła bez odwołania się do jego budowy słowotwórczej; stosowana wobec haseł niepodzielnych słowotwórczo, np.: alegoria ‘obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych w dziele sztuki’

definicja strukturalna

definicja słownikowa, która polega na wskazaniu relacji formalnej objaśnianego hasła do jego podstawy słowotwórczej; definicję taką mają w słownikach przede wszystkim rzeczowniki odczasownikowe, rzeczowniki zdrobniałe i zgrubiałe, przysłówki odprzymiotnik

definicja strukturalno-znaczeniowa

definicja słownikowa, w której sformułowaniu wyzyskujemy budowę słowotwórczą objaśnianego wyrazu i precyzujemy stosunek desygnatu formacji pochodnej, będącej hasłem, do desygnatu podstawy słowotwór-czej, np.: bębniarz ‘ten, kto gra na bębnie’

definicja synonimiczna

definicja słownikowa, która polega na podaniu synoni-mów, np.: ancymonek – ‘filut, spryciarz, ziółko, numer’

definicja zakresowa

definition of scopedefinicja słownikowa, która wskazuje na zakres desygnatów, do których może odnosić się dane hasło, lub ograniczenie pragmatyczne użycia sło-wa, np. chomik – ‘o człowieku gromadzącym zapasy’, człowieczysko ‘poufale lub pobłażliwie o czło

deminutivum

wyraz zdrobniały, zdrobnienie

definiendum

człon definicji zawierający definiowane wyrażenie, np.: KWADRAT jest to prostokąt równoboczny

definiens

członu definiujący w definicji, np.: Kwadrat jest to PROSTOKĄT RÓWNOBOCZNY.

degradacja

wyraz ulega degradacji z pola wyższego do niż-szego, czemu może towarzyszyć pogorszenie nacechowania stylistycznego, np.: wa-riat (od łac. variare ‘różnić się, być innym’) – dawniej: ‘odmieniec’ → dziś: po-gardl.‘człowiek upośledzony umysłowo, niedorozwin

depluralizacja

przejmowanie przez język polski wyrazów angielskich w formie licz-by mnogiej jako rzeczowników w liczbie pojedynczej, np. drops: ang. l.mn. → pol. l. poj.

derywacja

tworzenie wyrazów pochodnych od wyrazu podstawowego za pomocą morfemów słowotwórczych, np. kocyk ← koc+yk

derywat

wyraz pochodny utworzony od podstawowego

desygnacja – (inaczej: oznaczenie)

odsyłanie świadomości mówiącego do okre-ślonych przedmiotów lub ich klasy, czyli do desygnatów – obiektów rzeczywistości pozajęzykowej

desygnat

przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi, np. desygnatem pies jest określone zwierzę

dialektyzm (in. gwaryzm) leksykalny

wyraz (ewentualnie wyrażenie lub zwrot), którego użycie ograniczone jest do tekstów tworzonych przez użytkowników jakiejś gwary, a więc odmiany polszczyzny obsługującej komunikację językową na wsi;

differentia specifica

zbiór przedmiotów, którym przysługuje pewna cecha, tzw. różnica gatunkowa

ekwiwalenty leksykalne

wyrazy o tym samym znaczeniu, występujące w różnych odmianach języka (ogólnej – środowiskowej, profesjonalnej, terytorialnej), np.: bie-dronka – reg. petronelka; chłopak – gw. synek; statyści – aktor. krzaczki

eponim

wyraz lub wyrażenie utworzone od nazwy własnej, np. Samuel Colt → colt, Leonard Fuchs → fuksja

etymologia

dział językoznawstwa zajmujący się pochodzeniem i pierwotnym znaczeniem wyrazów

eufemizm

wyraz lub wyrażenie, którego używa się dla złagodzenia pewnych treści objętych tabu, np. mijać się z prawdą, pójść tam, gdzie król piechtą chodził

fraza

zespół wyrazowy złożony z członów rzeczownikowych i czasownikowych, mający postać zdania (przysłowia, porzekadła, sentencje): Klamka zapadła, Nie mia-ła baba kłopotu kupiła sobie ciele, Masz babo placek

frazem

wyrazowe połączenie tekstowe, semantycznie regularne, jednak odtwarza-ne jako całość np.: władza państwowa, propaganda sukcesu, akcja protestacyjna, akcja plakatowa, gotowość strajkowa

generalizacja (inaczej: rozszerzenie znaczenia)

proces polegający na rozszerze-niu zakresu znaczeniowego leksemu, np. ojczyzna ‘spuścizna po ojcu, dziedzictwo po przodkach’ → ‘kraj rodzinny’

genus proximum

zakres pojęcia rodzajowego

gniazdo słowotwórcze (inaczej: rodzina wyrazów)

grupa leksemów, między którymi zachodzi stosunek motywacji słowotwórczej

gwaryzm leksykalny

dialektyzm leksykalny

hiponimia

elacja znaczeniowa między wyrazami oparta na zasadzie nadrzędności i podrzędności, tzn. znaczenie jednego wyrazu zawiera się w znaczeniu wyrazu drugiego;

historyzm

wyraz, który wyszedł z użycia wskutek zmiany realiów świata, stosowa-ny jest jednak w tekstach współczesnych na określenie dawnych realiów, np.: pałasz, giermek, szyszak, jasyr, kolaska

holonim

wyraz oznaczający całość złożoną z pewnych części w stosunku do na-zwy którejś z tych części, np. stół jest holonimem w stosunku do wyrazu blat

homofony

wyrazy o identycznej wymowie, ale o innej pisowni, np. Bóg i buk [wym. buk]

homografy

wyrazy o identycznej pisowni, ale o innej wymowie, np. cis [wym. ćis] i cis [wym. c’is

homonimy

dwa różne wyrazy o przypadkowo zbieżnym kształcie zewnętrznym – mające jednakowe brzmienie, ale odmienne znaczenie, nierzadko inną etymologię, a nieraz także różną pisownię

homonimia całkowita

zbieżność leksemów (o odmiennym znaczeniu, na ogół in-nej etymologii) zarówno w postaci mówionej, jak i graficznej oraz we wszystkich for-mach paradygmatu fleksyjnego, np. para I ‘gazowa postać wody’ oraz para II ‘dwoje’

homonimia częściowa

zbieżność leksemów (o odmiennym znaczeniu i na ogół innej etymologii) tylko w ich w postaci mówionej (zob. homofony), albo tylko graficz-nej (zob. homografy) lub nie we wszystkich formach paradygmatu fleksyjnego

homonimia heterogeniczna

homonimia powstała jako rezultat utożsamienia for-malnego obcego słowa z rodzimym po adaptacji (np. pol. i łac. dur); identyfikacji dwóch pożyczek z języków obcych (np. łac. i franc. fuzja) lub zapożyczenia dwóch gotowych homofonów (np. ang. boks)

homonimy rdzenne

dwa różne wyrazy niepodzielne słowotwórczo o przypadkowo zbieżnym kształcie zewnętrznym – mające jednakowe brzmienie, ale odmienne zna-czenie, nierzadko inną etymologię, a nieraz także pisownię, np. paraI i II, kula I i II

homonimia kontekstowa

ukształtowanie wypowiedzi przez zestawienie wyrazów w taki sposób, że całość może mieć różne znaczenia, np.: Mama ma nas troje i Mama ma nastroje.

homonimia wewnątrzparadygmatyczna

identyczność różnych form tego samego leksemu, np. damy – D. l. poj. i M. lmn.

homonimia międzyparadygmatyczna

identyczność form reprezentujących różne leksemy, np. piła – rzecz. i czas.

homonimia paradygmatyczna

identyczność form tego samego wyrazu (np. okna – D.lp. i M. lmn., zob. homonimia wewnątrzparadygmatyczna), różnych wyrazów w 7 obrębie tej samej części mowy lub w obrębie różnych części mowy (starcza – czasownik i przymiotnik, zob. homonimia międzyparady

hybryda leksykalna

jednostka leksykalna o mieszanym językowo składzie morfe-mowym, np. top-modelka, kinder-niespodzianka; dziś, w czasach internacjonalizacji słownictwa – częste narzędzie wzbogacania leksyki, zwłaszcza specjalistycznej

idem per idem (łac. „to samo przez to samo”)

błąd w definicji polegający na użyciu w definiensie tego właśnie wyrażenia, które ma być zdefiniowane lub jakiegoś wyra-żenia od niego pochodnego, np. obrażać – ‘powodować, że ktoś czuje się obrażony’

ignotum per ignotum

błąd w definicji polegający na wyjaśnieniu znaczenia jakiegoś wyrażenia za pomocą innego wyrażenia, które dla adresata definicji jest niezrozumiałe (ponieważ np. nieznane, bardziej skomplikowa-ne, rzadsze), np.: fuszer ‘partacz’

indeks

alfabetyczna lista wyrazów występujących w tekście, podająca ich lokaliza-cję i ogólną łączną częstość

indywidualizm słowotwórczy

wyraz utworzony zgodnie lub niezgodnie z regułami słowotwórczymi języka jako wynik indywidualnej kreatywności językowej w celach poetyckich lub ludycznych, np. Leśmianowskie błyszczydła (oczu), dusiołek

internacjonalizm leksykalny

wyraz zapożyczony, który jest rozpowszechniony w różnych językach; najczęściej wyrazami o charakterze międzynarodowym są terminy naukowe i techniczne – ułatwiają one porozumiewanie się, usprawniają przepływ informacji naukowej

innowacja kontaminująca

typ innowacji modyfikującej polegającej na połączeniu części dwóch związków frazeologicznych w jeden związek frazeologiczny, np.: rzucić kogoś na szerokie wody – jest wynikiem połączenia rzucić kogoś na głęboką wodę i wypuścić kogoś na szerokie wody

innowacja modyfikująca

Innovation modifyingzmiana formy związku frazeologicznego (zob. innowacja rozwijająca, innowacja, innowacja skracająca, innowacja wymieniająca, innowacja kontaminacyjna, innowacja regulująca)

innowacja regulująca

typ innowacji modyfikującej polegającej na zmianie formy gramatycznej elementu/-ów związku frazeologicznego, np. porywać się z motykami na słońce zamiast porywać się z motyką na słońce

innowacja rozwijająca

typ innowacji modyfikującej polegającej na dodaniu do związku frazeologicznego elementu, który w nim standardowo nie występuje, np.: wiadomość wyssana z brudnego palca (standardowo mówimy: wiadomość wyssana z palca)

innowacja rozszerzająca

zmiana łączliwości związku frazeologicznego – odnie-sienie go do obiektu (przedmiotu, osoby, zjawiska), do którego zwykle się go nie od-nosi, np.: Polityka rzuca gospodarce kłody pod nogi

innowacja skracająca

typ innowacji modyfikującej polegającej na skróceniu formy związku frazeologicznego i pominięciu elementu (elementów), które powinny w nim standardowo występować, np.: dolewać oliwy (pełna forma związku to: dolewać oliwy do ognia)

innowacja uzupełniająca

utworzenie nowego związku frazeologicznego (takiego, który nie istnieje, a jest np. tylko luźnym nawiązaniem do formy istniejącego związku) lub nadaniu związkowi nowego znaczenia, np. Klient spodziewa się czegoś wspa-niałego, a dostaje przysłowiową cegłów

innowacja wymieniająca

typ innowacji modyfikującej polegającej na wymianie jednego z elementów związku na inny, np.: nie zasypywać gruszek w popiele (stan-dardowa forma to: nie zasypiać gruszek w popiele)

jednostka leksykalna

ciąg elementów diakrytycznych mający znaczenie globalne, czyli ciąg niepodzielny semantycznie na takie podciągi znaczące, które byłyby ele-mentami klas substytucyjnych niezamkniętych; jednostki leksykalne mogą być ciągłe, np. kot, miasto, albo nieciągłe,

język semantyczny

system środków (zaczerpniętych z języka naturalnego lub utworzonych sztucznie), za pomocą którego można opisywać znaczenia wyrażeń języków naturalnych i ustalać relacje równoważności między wyrażeniami

językowy obraz świata

zespół wyobrażeń utrwalonych w systemie danego języka (w jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych: derywatach przenośnych znaczeniach wyrazów i ich łączliwości)

kalka frazeologiczna

połączenie wyrazowe zbudowane z polskich elementów lek-sykalnych, jednak według obcego wzoru, np. wydaje się być (← ang. it seems to be)

kalka słowotwórcza

wyraz utworzony za pomocą rodzimych morfemów słowo-twórczych według wzoru języka obcego (przez naśladowanie konstrukcji obcej), np.: nastolatek (← ang. teenager)

kalka strukturalna

wyraz, związek wyrazowy lub konstrukcja składniowa będąca dosłownym tłumaczeniem obcego wyrazu, związku wyrazowego, konstrukcji skła-dniowej (zob. kalka frazeologiczna, kalka słowotwórcza)

kancelaryzm

wyraz, wyrażenie lub zwrot, charakterystyczny dla języka przepisów, instrukcji, poleceń urzędowych, regulaminów i innych tekstów o charakterze kancela-ryjnym lub prawnym, np. uiszczać, upraszać, usługobiorca, użytkowanie, wstąpić w związek małżeński;

kategoryzacja

uporządkowanie jakiegoś zbioru pojęć według określonych kategorii

kolokwializm (in. potocyzm)

wyraz lub połączenie wyrazowe, typowe dla stylu potocznego w jego niższym rejestrze, używane w bezpośrednich kontaktach osób pełniących równorzędne role społeczne, np. wleźć ‘wejść’, kumpel ‘kolega’;

konkordancja wyrazów

spis, zwykle alfabetyczny, wszystkich wyrazów występu-jących w tekście wraz z ich lokalizacja i kontekstami

konotacja leksykalna

cecha znaczeniowa (jednak niedefinicyjna), która jest odbi-ciem wyobrażeń kulturowych i tradycji związanych z danym wyrazem, panującej w danym społeczeństwie praktyki wyzyskiwania odpowiedniej rzeczy nazywanej danym wyrazem i wielu innych czynników pozaję

konwersja

relacja semantyczna między dwoma predykatami o co najmniej dwóch aktantach w znaczeniu, ale różnym ich układzie, np. Jan sprzedał Tomaszowi samo-chód – Tomasz kupił od Jana samochód; Beata jest szefową Joanny. Joanna jest podwładną Beaty

kwalifikator

w słownikach: termin określający informację o ograniczeniu zakresu użycia danego wyrazu, np. książ. (książkowy), pot. (potoczny)

leksem (in. wyraz słownikowy)

abstrakcyjna jednostka słownika, a nie – tekstu; podstawa podsystemu leksykalno-semantycznego języka wraz z wymienionymi w słowniku znaczeniami

leksykalizacja

proces językowy, który polega na tym, że przejrzysty pod względem budowy słowotwórczej wyraz rozluźnia swój związek z wyrazem, od którego pocho-dzi, i przekształca się w słowo o znaczeniu niezależnym od swojej etymologii, np. grzeczny ← k rzeczy (dawn. ‘s

leksykografia

nauka o metodach opracowywania słowników

leksykologia

nauka o słownictwie, tzn. o wyrazach i związkach wyrazowych; jest teoretyczną podstawą leksykografii

makaronizm

obcy wyraz, zwrot, obca forma językowa wpleciona w tekst w języku ojczystym

melioryzacja

wyraz przechodzi z niższego pola semantyczne-go do wyższego, czemu może towarzyszyć polepszenie nacechowania stylistyczne-go, np.: kobieta – daw. wyraz o znaczeniu obelżywym ‘ladacznica’, por. etymologia: kobe – ‘chlew’

meronim

wyraz oznaczający część pewnej całości w stosunku do nazwy całości, np. rzeczownik blat jest meronimem w stosunku do wyrazu stół

metaforyzacja znaczenia

zmiana znaczenia polegająca na przeniesieniu nazwy z jednego obiektu na drugi na podstawie podobieństwa tych obiektów, np. bolączka – dawniej: 'miejsce, które boli (wrzód)'; dziś: 'trudność, zmartwienie'

metonimizacja znaczenia

zmiana znaczenia polegająca na przeniesieniu nazwy z jednego obiektu na drugi na podstawie styczności tych obiektów, np.: jasełka – daw-niej: 'figurki obrazujące narodzenie Chrystusa w stajence’; dziś: 'widowisko na temat narodzenia Chrystusa’

mitologizm

wyraz, wyrażenie lub zwrot, którego źródłem jest mitologia starożytna, np. nić Ariadny, koszula Dejaniry, erystyka, panika, kompleks Edypa, stajnia Augiasza

monosemia

jednoznaczność

morfem

najmniejsza, znaczeniowo niepodzielna cząstka wyrazu, sygnalizująca jego znaczenie albo funkcję gramatyczną (morfem główny to rdzeń, z którym zwią-zane jest znaczenie podstawowe wyrazu; morfemy poboczne – to afiksy: prefiksy – przedrostki, sufiksy – przyr

nominatywna funkcja wyrazu

funkcja wyrazu polegająca na tym, że służy on jako nazwa odpowiadającego mu fragmentu rzeczywistości

okazjonalizm

wyraz nowy, który zdobył pewną popularność środowiskową, nie jest jednak jeszcze stabilnie utrwalony w polszczyźnie ogólnej, np.: czekadełko o zna-czeniu ‘drobna przekąska podawana gościom czekającym na zasadnicze danie’

paleosemantyzm

ugruntowane w języku znaczenie wyrazu, por. znaczenie rze-czownika dieta: paleosemantyzm: ‘spożywanie ściśle określonych pokarmów, zale-cane zwłaszcza podczas choroby’ (np. być na ścisłej diecie; przestrzegać zaleconej diety) neosemantyzm:, menu, jadłospi

paradygmat gramatyczny

zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych danego typu wyrazów

peryfraza

połączenie wyrazów o charakterze opisowym, zastępujące pojedyncze wyrazy, np.: dokładać starań (por. starać się), wyrazić zgodę (por. zgodzić się), wy-rządzić krzywdę (por. skrzywdzić), itp.

podsystem leksykalno-semantyczny

część systemu językowego, charakteryzu-jący się otwartością (wchłania i tworzy nowe wyrazy), większą nieregularnością i nie-stabilnością (obumieranie wyrazów, związków wyrazowych i powstawanie nowych)

poetyzm

słowo, wyrażenie, zwrot, niespotykane w zasadzie w innych stylach niż artystyczny, np.: grom ‘piorun’, goreć, konać, ronić, niwa; zastosowanie poetyzmów poza tym stylem wymaga wielkiej ostrożności – zwykle jest bowiem manieryczne i pretensjonalne

polisemia (in. wieloznaczność)

zjawisko polegające na tym, że dany leksem ma kilka dających się wyodrębnić znaczeń

polisemia uniwersalna (in. kategorialna)

wieloznaczność polegająca na odsyła-niu do różnych desygnatów na zasadzie stałych, obserwowanych i w innych wyrazach prawidłowości semantycznych,

półkalka

wyraz naśladujący budową obcą konstrukcję słowotwórczą o częściowo przyswojonym składzie morfemowym (jeden człon jest zapożyczony, a drugi – prze-tłumaczony), por. pióropusz ← niem. Federbusch

profesjonalizm

wyraz (ewentualnie specjalne znaczenie) lub połączenie wyrazów, którego występowanie ograniczone jest do komunikacji nieformalnej wewnątrz grup zawodowych; profesjonalizmy najczęściej odnoszą one się do realiów wykonywania zawodu,